Leksikogrаfiya аsoslаri” fаnidаn mа’ruzаlаr mаtni

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar:

1. 
   “Attuhfa” asarida keltirilgan ma’lumotlar yuzasidan mulohazalarini bayon qiling.
   
2. 
   “Leksikografiya asoslari” fani predmeti va obyekti nima?
   
3. 
   Dastabki lug‘atlar qaysi, ular haqida ma’lumot bering
   
4. 
   XX asr o‘zbek lug‘atchiligiga hissa qo‘shgan olimlar kimlar?
   
5. 
   Nazariy lug‘atshunoslik qanday muammolarni qamrab oladi?
   
6. 
   Leksikografiya nazariy va amaliy soha sifatida qaysi ta’limotga suyangan holda ish ko‘radi?
   
7. 
   Lug‘at tipologiyasiga ko‘ra lug‘at turlarini izohlang
   
8. 
   “Leksikografiya asoslari” fanining asosiy vazifalari qaysilar?
   
9. 
   “Leksikografiya asoslari” fanining maqsadi va vazifasi haqida ma’lumot bering.
   

Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. –Toshkent: Fan, 2002.
   
2. 
   Madvaliyev A. O‘zbek terminologiyasi va leksikografiyasi masalalari. –Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2017.
   
3. 
   Normamatov S. Jadid adiblarining lug‘atshunoslik faoliyati. – Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018.
   
4. 
   Sodiqov Q. Tarixiy leksikografiya. – Toshkent: Toshkent davlat Sharqshunoslik instituti, 2012 yil.
   
5. 
   O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Ikki tomli. – Moskva: Rus tili, 1981.
   
6. 
   O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 5 tomlik.– Toshkent, O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti, 2006-y.
   

2- MAVZU: LUG‘AT TUZISH TAMOYILLARI


Reja:

1. 
   Leksikografiya fanining nazariy asoslari.
   
2. 
   Lug‘at tuzishning o‘ziga xos turlari.
   
3. 
   Lug‘at tuzish tamoyillari.
   

Tayanch so‘zlar: Leksikografiya tarixi, lug‘at turlari, didaktik tamoyil, lingvodidaktik tamoyil, tanlab-saralab olish tamoyili, ehtiyojni qondirishga muofiqlikni ta’minlash tamoyili, lug‘atdan foydalanishning osonligi-qulayligini ta’minlash tamoyili, berilgan materialning aniqligi, to‘g‘riligi va to‘liqligini taʼminlash tamoyili, til va nutq meʼyorlariga amal qilish tamoyili, taʼlimiy tamoyil, tarbiyaviy tamoyil.
Har qanday tilning soʻz boyligi u tarixiy yoki zamonaviy tusda boʻlmasin, insonlar tomonidan tuziladigan rang-barang lugʻatlarda maʼlum darajada aksini topadi. Lugʻat til soʻz boyligini oʻzida saqlovchi akkumulyator vazifasini bajaradi. Bugun muayyan tilshunoslikning qay darajada rivojlangani, takomil topgani ayni tilda yaratilgan lugʻatlarning turi, miqdori va sifati bilan oʻlchanmoqda.⁶
Oʻzbek lugʻatchiligi tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Lugʻatlar zamon nuqtayi nazaridan ikkiga – tarixiy va zamonaviy lugʻatlarga boʻlinadi. “Tarixiy leksikografiya” fani oʻzbek tilshunosligi tarixida lugʻatchilik anʼanasining shakllanishi va uning tarixiy taraqqiyoti, oʻtmishdagi lugʻatlarning turlari, ularning tuzilish prinsiplari, lugʻatlarda soʻzlarning izohlanish yoʻllari, shuningdek, til tarixida soʻz va uning maʼnosiga munosabat, soʻz maʼnolarining talqini, tarixiy grammatik asarlarda leksikologiyaga tegishli bilimlarning berilishi singari lingvistik masalalarni qamraydi⁷.
Leksikografiya (lug‘atchilik) tarixiga nazar tashlansa, har bir lug‘atning amaliy xarakterga ega ekanligi kuzatiladi. Bu leksikografiyaning nazariy asosini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, leksikografiyaning nazariy asosini, ehtiyojini qondirish maqsadida tuziladigan lug‘atlarning yaratilish qonun-qoidalari, ularni tuzish tartiblari, lug‘atlar turlarini belgilash tashkil etadi. Yaʼni, maqsadning to‘g‘ri belgilanishi, maqsaddan kelib chiqqan holda ularning turlarini belgilash, turlarning o‘ziga xosligidan kelib chiqqan holda, lug‘atlarning shaklini belgilash, u yoki bu shakldagi lug‘atni tuzishning tamoyillarini belgilash lozim bo‘ladi.
Leksikografiya (lug‘at tuzish nazariyasi va amaliyoti) eramizdan oldingi davrlarda paydo bo‘lgan va boshlanishidanoq, taʼlim-tarbiya sohasi uchun xizmat qilgan ekan hamda yaratiladigan har bir lug‘atning asosini: 1) didaktik tamoyil belgilaydi. Lug‘at tuzishda didaktik tamoyilni chetlab o‘tish mumkin emas. Lug‘atlar tildagi so‘zlarni o‘qitish-o‘rgatish, boshqa tillarga oid so‘zlar haqida, birliklar haqida maʼlumotlar berar ekan, demak, 2) lingvodidaktik tamoyil muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Lug‘at tuzishning asosiy tamoyillaridan biri maqsaddan kelib chiqqan holda lug‘at birliklarini 3) tanlash-saralab olish tamoyilidir. M.Koshg‘ariy o‘z lug‘ati (“Devon”) uchun “umumisteʼmolda bo‘lgan so‘zlarni tanladim”, – deydi. Shu tamoyilga aloqador bo‘lgan yana bir tamoyil, bu maqsadga muvofiq tuziladigan, lug‘atdan kelib chiqadigan 4) ehtiyojni qondirishga muvofiqlikni taʼminlash tamoyilidir. “X va H harflari tarkibida bo‘lgan so‘zlar lug‘ati”, “Paronimlar lug‘ati” kabilar.
Lug‘atchilikdagi eng muhim va universal tamoyillardan biri: 5) lug‘atdan foydalanishning osonligi-qulayligini taʼminlash tamoyilidir. Hamma lug‘atlar tuzilishi, mundarijasi kabilardan qatʼiy nazar, ana shu tamoyilga amal qilingan holda tuziladi: alfavit asosida tuzilganlik, mavzuiy guruhlarga ajratish, ters lug‘at, morfem lug‘at, terminologik lug‘atlar va boshqa hamma lug‘atlar shu tamoyil asosida yaratiladi. 6) Berilgan materialning aniqligi, to‘g‘riligi va to‘liqligini taʼminlash tamoyili. Imlo lug‘atlari, orfoepik lug‘at, sinonimlar, omonimlar, antonimlar, frazemalar, paremalar lug‘atlari shu tamoyilni ham nazarda tutib tuziladi. Masalan, imlo lug‘atlari so‘zlarni to‘g‘ri yozishni taʼminlashni nazarda tutib tuzilgandir; 7) Til va nutq meʼyorlariga amal qilish tamoyili. Umumiy va xususiy meʼyorlarni nazarda tutuvchi lug‘atlar: dialektal lug‘atlar, eskirgan so‘zlar lug‘atlari, okkazional birliklar lug‘atlari kabilar; 8) O‘quv lug‘atlarida alohida ahamiyat kasb etuvchi taʼlimiy tamoyil. Bu tamoyil o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlantirish, til bo‘yicha ko‘nikmalarini hosil qilishda ahamiyatlidir; 9) O‘quv lug‘atlarida, alohida ahamiyat beriladigan tarbiyaviy tamoyil muhimdir. Bunday lug‘atlarda maʼnaviy-axloqiy, mehnatsevarlik, vatanparvarlik, xalqparvarlik, milliylik, estetik, ateistik tarbiya kabilar ko‘zda tutilgan bo‘ladi.
Leksikografiya tamoyillari lug‘atlarning turlariga mos ravishda o‘zgarishi mumkin. Qaysi tamoyilning tayanch tamoyil vazifasini bajarishi lug‘atning maqsad va ehtiyojidan kelib chiqqan holda belgilanadi. Jumladan, “O‘zbek tilining orfoepik lug‘ati” o‘zbek tilidagi lug‘aviy birliklarning to‘g‘ri talaffuz qilinishini taʼminlashni nazarda tutilib tuziladi, yaʼni so‘zni oson – qulay talaffuz qilishni taʼminlash tamoyiliga amal qilish muhimdir. Xuddi shu kabi lingvistik (filologik) yoki entsiklopedik (qomusiy) lug‘atlarni yaratishning o‘ziga xos umumiy va xususiy tamoyillari bo‘lishi mumkin. Shuningdek, ichki jihatdan olib belgilasak, lingvistik lug‘atlarning izohli lug‘atlar turlarida hamda tarjima lug‘atlar turlarida umumiy tamoyillardan tashqari (foydalanishga qulaylik tamoyili), so‘z maʼnolarini to‘la yoki qisman izohlash kabi o‘ziga xos xususiy tamoyillar muhim ahamiyat kasb etishi ham mumkin.