Leksikografiya va dialektologiya kafedrasi sotsiolingvistika

Nutqiy muloqot chog‘ida so‘zlovchining kommunikatsiya sharoitidan kelib chiqqan holda bir tildan (dialektdan, uslubdan) boshqa bir til ko‘rinishiga o‘tishi kodlar o‘zgarishi, ya'ni bir kod tasarrufidan ikkinchi kod tasarrufiga o‘tish deyiladi.
Kommunikatsiya sharoitidagi qanday o‘zgarishlar so‘zlovchining bir kod tasarrufidan ikkinchi kod tasarrufiga o‘tishga majbur qiladi? Masalan, adresatning almashinishi, ya'ni so‘zlovchi murojaat qilgan kishining o‘zgarishi kodlarning o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Agar adresat so‘zlashuvchi bilgan ikki tildan faqat birini bilsa, shu paytgacha muloqotda zullisonayn-suhbatdoshlar boshqa til yoki har ikkala tilni qo‘llagan bo‘lishlariga qaramay, muloqot oxirida tabiiyki, adresatga tanish bo‘lgan tilni qo‘llashga o‘tiladi. Masalan, men (ta'kid bizniki – Sh.Usmanova) Amerikada ishlagan chog‘imda vaziyatga ko‘ra, o‘zbek, rus va ingliz tillaridan foydalanishimga to‘g‘ri kelgan. O‘zbeklar doirasida suhbatlashayotganimda, tabiiyki, o‘zbek tilidan foydalanganman. Agar suhbatimizga qozoq yoki qirg‘iz kelib qo‘shilsa, o‘z-o‘zidan rus tilini qo‘llashga o‘tganmiz (qozoq yoki qirg‘iz tilini bir o‘zbek tushunishi mumkin, lekin o‘zbekchani qozoq, qirg‘iz va h.k. til egalari to‘liq tushunmaydi). Yoki suhbat rus tilida borayotgan bir paytda oraga amerikalik kelib qo‘shilsa, unda ingliz tilini qo‘llashga to‘g‘ri kelgan. Muloqotga kirishuvchilar sonining o‘zgarishi ham kodlarning ko‘chishini keltirib chiqaradi. Bunday holat ikki zullisonaynning suhbatiga faqat bir tilni biladigan uchinchi kishi kelib qo‘shilganda yuz beradi.
So‘zlovchi rolining o‘zgarishi ham kodlar o‘zgarishini keltirib chiqaruvchi omillardan biri bo‘lishi mumkin. Masalan, Toshkentda yashovchi ota yoki ona rolidagi xorazmlik so‘zlovchi oilada, yohud hamyurtlari bilan muloqot chog‘ida xorazm shevasida gapiradi, lekin u ish joyida, boshqaruv organlariga murojaat qilganda, hatto kundalik hayotda adabiy tilning me'yoriy shakllaridan birini qo‘llashga majbur bo‘ladi. Agar bunday kod o‘zgarishi yuz bermasa, ularni ish joyidagi hamkasblari yoki boshqaruv organlarining vakillari tushunishmaydi va ular o‘zlarining maqsadi (arizasi yoki shikoyatini ko‘rib chiqish)ga erisha olmaydilar, ya'ni kommunikativ muvaffaqiyatsizlikka uchraydilar.
Muloqot mavzusi ham kodlarning tanlanishiga ta'sir qiladi. Masalan, bir tilshunos lingvistik fanlar doirasida ma'ruza o‘tganda yoki tilshunoslar bilan munozara qilganda lingvistik terminlardan tashkil topgan ilmiy uslubdan foydalanadi. Lekin mavzu kundalik maishiy hayotga o‘tganda, boshqa subkod o‘zgarishi yuz beradi.
Insonning kodlarni o‘zgartish qobiliyati uning tilni (yoki til subkodlarni) yuqori darajada bilishini, uning muayyan kommunikativlik va madaniyat darajasini ko‘rsatadi. Kodlarning o‘zgarish mexanizmi kishilar orasidagi o‘zaro tushunish va nutqiy muloqot jarayonining qulayligini ta'minlaydi. Aksincha, individning muloqot sharoitiga ko‘ra o‘z nutqini taqsimlay olmasligi anomaliya sifatida qabul qilinishga va kommunikativ to‘qnashuvlarga olib kelishi mumkin.