Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

8.2. Asab qo
‘
zg‘atuvchi ta’sirga ega moddalar
Ko‘pgina moddalar nafas olish yo‘llariga, ko‘zga, tyeriga, o‘pkaga ta’sir qiladi. 
Misol uchun vodorod xlorid, ammiyak formaldegid hatto kichkina konsentratsiyalarda 
ham yo‘talni chaqiradi, ko‘zdan yosh oqizadi, burun va ko‘krak qafasida yoqimsiz his 
hosil qiladi. Bunda organizm ko‘p ham shikastlanmaydi. Xlor, brom, yod va boshqa 
organik moddalar yuqori nafas olish yo‘llarini shikastlaydi, bunda sezish qobiliyati 
yo‘qoladi. Gidroxinon ta’sir yetganda inson ko
‘
rish qobiliyati yo‘qotishi mumkin. Bu 
guruh moddalariga pyeroksiatsetil-nitrat, pyeroksibenzoilnitrat kiradi. 

---

55 
Fibrogen ta’sir 
Changlarning ko‘pgina turlari o‘pkani yengil jarohatlaydi (fibroz). Bu jarohatlar 
nafas olish hajmini kamaytiradi va insonning nafas olishi qiyinlashadi. Buning asosiy 
ko‘rsatuvchi belgisi – nafas qisishlar. Nafas qisish inson tinch holatda bo‘lganda 
bilinmaydi, jismoniy zo‘riqqanda o‘zini namoyon qiladi. 
Kremniy (II) oksidining aktiv changlari bilan nafas olganda o‘pkani - silikoz 
kasalligiga olib keladi. Asbest changlari bilan nafas olganda - asbetoz, kaolin bilan 
nafas olganda - kaolinoz, talka bilan nafas olganda - talkoz kasalliklari kelib chiqadi. 
Tyeriga ta’sir 
Tyeriga ta’sir etuvchi kimyoviy moddalarning 3 hil turi mavjud: 
1) qo‘zg‘atuvchilar, kuydiruvchilar (konsentrangan noorganik kislotalar va 
ishqorlar, og‘ir metallarning ba’zi bir tuzlari); 
2) fotodyermatitlar (larpek, gudron, sulfanilamidlar); 
3) allyergik dyermatitlar, toksidyermatitlar, ekzema (xrom tuzlari, nikel, kobalt, 
simob birikmalari formalin va boshqalar). 
Allyergik ta’sirga ega moddalar 
Immunitet buzilishi natijasida turli xil allyergik kasalliklar kelib chiqadi. Buni 
meditsinada maxsus o‘rganiladi.
Moddalar ta’siri uchun allyergik reaksiyalar turli hil ko‘rinishda bo‘ladi: tyeriga 
toshmalar toshishi, shish paydo bo‘lishi, qichima, yo‘tal, bronxial astma, ko‘zdan yosh 
oqishi, dyermatit, ekzema va boshqalardir. 
Sanoatda allyergenlar juda keng tarqalgan: turli metallar (xrom, kobalt, nikel, 
marganes, byerilliy va boshqalar), trietanolamin va boshqalar. 
Murakkab tarkibli allyergen moddalar katta guruhni tashkil etadi. Bu moddalar 
sun’iy ravishda hosil bo‘lishi mumkin. Bu moddalarga formaldegid asosida olingan 
polimyer moddalar (fenol va formaldegid va mochevina smolalari, kleylar, 
plastmassalar), epoksid polimyerlar, poliefir laklari, kremniy organik birikmalar 
asosida olingan polimyerlar (shishali tolalar), izotsian asosida olingan polimyerlar, 
vinilxlorid, metaakril va akril kislotalar va boshqalar kiradi. Tabiiy polimyerlardan 
kanifol, hayvonot va o‘simlik dunyosiga tegishli moddalar ham shu guruhga kiradi.