Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

b) sanoat zaharlarining oshqozon-ichak traktidan qonga o‘tishi 
Toksik moddalar zaharlangan ovqat, suv bilan birga, shuningdek “sof holda” 
qonga og‘iz bo‘shlig‘i, oshqozon va ichak shilimshiq qavatlari orqali o‘tadi. Ularning 
aksariyati ovqat hazm qilish traktining epitelial hujayralariga so‘riladi va oddiy 
diffuziya mexanizmi bo‘yicha qonga o‘tadi. 
Zaharlarning organizm ichki muhitiga kirib borishining hal qiluvchi omili ularning 
yog‘larda yeruvchanligi hamda zaharlar dissotsiatsiyalanishi darajasidir. 
Yog‘da yerimaydigan toksik moddalar oshqozon va ichak shilliq qavatlarining 
hujayra membranalari orqali poralar yoki membranalararo bo‘shliq bo‘yicha so‘riladi. 
Toksik moddalar oshqozon-ichak traktidan qon oqimi bilan jigarga – to‘siq vazifasini 
bajaradigan organga o‘tadi. 
Ayrim zaharlar diffuziya tufayli qonga og‘iz bo‘shlig‘idanoq so‘rilishi mumkin. 
Bunda ovqat hazm qilish shiralarining ta’siri, zaharning jigardagi metabolizmi 
bo‘lmaydi, bu esa toksik samarani oshiradi. Og‘iz bo‘shlig‘idan barcha yog‘da 
yeruvchan moddalar, fenollar, ayrim tuzlar (sianidlar) so‘riladi. 
Zaharli moddalar oshqozondan qonga so‘rilganda oshqozon shirasining nordon 
muhiti zaharning resorbsiyasini kuchaytirishi ham, unga to‘sqinlik qilishi ham 
mumkin. Oshqozondan barcha yog‘da yeruvchan moddalar hamda organik 
moddalarning ionlashgan molekulari diffuziya yo‘li bilan so‘riladi. Biroq kislotalar va 
ishqorlar oshqozondan so‘rilmaydi, chunki ularning ionlashuvi yuqori. 
Oshqozonda metallar hujayra membranasi poralari orqali filtratsiyalanishi 
mumkin. Bunda metallar o‘z shaklini o‘zgartiradi:
Fe
2+
→ Fe
3+
, Pb ning yerimaydigan shakllari → yeruvchan shakllari 
Zaharli sanoat birikmalarining oshqozon-ichak traktida so‘rilishi asosan ingichka 
ichakda kechadi. Ayrim toksik moddalar (Cu, uran-U, simob) ichakning epiteliysini 
jarohatlab, so‘rilishni izdan chiqaradi. Yog‘da yeruvchan moddalar diffuziya yo‘li 
bilan yaxshi so‘riladi. Organik elektrolitlarning so‘rilishi ularning ionlaShuvi 

---

60 
darajasiga bog‘liq. Kuchsiz nordon va kuchsiz ishqoriy moddalar ingichka ichakda 
so‘riladi, kuchli kislotalar sekin so‘riladi va ichak shilimshig‘i bilan komplekslar hosil 
qiladi. 
Aksariyat metallarning so‘rilishi ozuqa moddalarining qonga yetkazib byerilishini 
ta’minlaydigan aktiv tashish yo‘li bilan yuz beradi. Xrom-Cr, marganes, rux – yonbosh 
ichakda, temir, kobalt-So, mis, simob, talliy, surma – ingichka ichakda so‘riladi. 
Ishqoriy metallar tezroq so‘riladi. Ishqoriy yyer metallar (Sa, Sr, Ba)ning 20-60 foizi 
qonga o‘tadi va fosfatlar bilan yerimaydigan yoki gidrooksidlar ko‘rinishidagi 
komplekslarni hosil qiladi. Nodir yer metallarining (seziy-Cs, lantan-La, ittriy-Y) 
oqsillar bilan hosil qiladigan pishiq komplekslari qiyin so‘riladi.
d) sanoat zaharlarining organizmga tyeri orqali kelib tushishi 
Tyerining zaharli moddalar rezorbsiyasidagi (qonga so‘rilish) o‘rni ishlab 
chiqarishda katta ahamiyatga ega. Zaharlarning jarohatlanmagan tyeri orqali o‘tish 
tezligi ularning lipidlarda yeruvchanligiga to‘g‘ri proporsional bo‘lib, ularning 
keyinchalik qonga o‘tishi suvda yeruvchanlikka bog‘liqdir. Bu suyuqliklarga va qattiq 
jismlarga ham, gazsimon moddalarga ham tegishli. 
Turli moddalarning tyeri orqali o‘tishining uch xil yo‘li mavjud: 
1) epidyermis orqali 
2) kiprikchali follikulalar orqali 
3) yog‘ bezlarining chiqarish yo‘llari orqali 
Epidyermis orqali gazlar va yog‘da yeruvchan organik moddalar tez o‘tadi. Gazlar 
tyeri orqali inyert membranadan o‘tgandek diffuziyalanishi mumkin (HCN – kuchli 
uchuvchan modda, Co
2
, Co, H
2
S). 
Zaharli moddalar keyin dyermadan qonga o‘tadi. Agar moddalarning kimyoviy-
fizikaviy xossalari ularning yuqori toksikligiga mos kelsa, tyeri orqali zaharlanish xavfi 
ancha oshib ketadi. Tyeri orqali o‘ta oladigan zaharlar ichidan birinchi o‘rinda 
aromatik nitrouglevodorodlar, xlorlangan uglevodorodlar, metalloorganik birikmalar, 
FOBlar turadi. Ko‘pchilik metall tuzlari tyeri yog‘ qatlamidagi yog‘ kislotalari bilan 
birikib, yog‘da yeriydigan birikmalarga aylanadi va epidyermisning to‘siq qavati 
orqali o‘tib ketadi (simob, talliy, qo‘rg‘oshin, qalay, mis, margimush va b.). 
Tyerining mexanik jarohatlanishi, tyermik va kimyoviy kuyishlar toksik 
moddalarning organizmga tushishiga yordam beradi.