Lim vazirligi samarqand davlat universiteti b. Sh. Safarov, I. I. Ayubov

 
9-jadval 
O‘zbekiston Respublikasida 2005-2018-yillardagi YaIMni 
nominal narxlardagi qiymati va YaIM deflyatorning dinamikasi 
Yillar 
YaIM nominal 
narxlardagi 
qiymati 
(mlrd.so‘m) 
YaIMning 
o‘sishi 
(%)
 
YaIM 
deflyatori 
Real YaIM 
(mlrd.so‘m)
 
2005 
15 923,4 
107,0 
1 
15 923,4 
2006 
21 124,9 
107,5 
1,23 
17 117,6 
2007 
28 190,0 
109,5 
1,21 
23 131,7 
2008 
37 746,7 
109,0 
1,22 
30 727,1 
2009 
48 097,0 
108,1 
1,178 
40 804,1 
2010 
61831,2 
108,5 
1,184 
52185,2 
2011 
77 750,6 
108,3 
1,161 
66963,2 
2012 
96 589,8 
108,2 
1,148 
84 126,1 
2013 
118986,9 
108,0 
1,140 
104 316,9 
2014 
144867,9 
108,1 
1,126 
128 624,8 
2015 
190347,8 
107,4 
1,22 
155588,1 
2016 
222992,1 
106,1 
1,10 
201959,0 
2017 
253314,5 
104,5 
1,08 
233026,7 
2018 
318033,1 
105,1 
1,19 
266233,5 
2019 
361800,2 
105,5 
1,07 
335524,9 
Manba: O‘zbekiston Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlari asosida 
tayyorlandi.
_____________________ 
49
B.Sh.Safarov. Milliy turizm xizmatlar bozorini innovatsion rivojlantirishning metodologik asoslari / 
Monografiya. – T.: «
Fan va texnologiya
» nashriyoti, 2016. 187 bet 

---

369 
Ushbu jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda, turizm soha-
sidagi iqtisodiy ko‘rsatkichlarning nominal narxdagi qiymatlarini 
amaldagi narxdagi qiymatlarga o‘zgartirishga harakat qildik va 
O‘zbekistondagi turizm xizmat bozori rivojlanishini bashorat 
qilishda qo‘lladik.
6-rasm. O‘zbekiston Respublikasining 2009-2018-yillarda YaIMdagi 
turizm sohasining hajmi
 (mlrd. sum, real narxlarda)
50
 
Microsoft Excel amaliy dasturi murakkab statistik va 
muhandislik masalalariga oid ma’lumotlarni tahlil qilish uchun 
mo‘ljallangan tahlillar paketini ham o‘z ichiga oladi. Ushbu vositalar 
asosida ma’lumotlarni tahlil qilish uchun dastlabki ma’lumotlar va 
tahlil uchun tanlab olingan statistik yoki muhandislik funksiyalaridan 
birini tanlab olish kerak bo‘ladi. Boshqa vositalar asosida 
ma’lumotlarni grafik tarzda tahlil qilish mumkin. Grafik tasvirlar, 
avvalo, statistik ma’lumotlarni taqdimot tarzida ifodalashga xizmat 
qiladi va ma’lumotlarning sodda tasvirlanishi hamda tushunarliligini 
oshiradi. Ularning ahamiyatligi dastlabki statistik ma’lumotlarning 
ishonchliligiga va to‘liqligiga ham bog‘liqdir.
Statistik ma’lumotlarni grafik tarzda ifodalash nafaqat ularni 
namoyish qilish uchun, ayrim hollarda umumiy xulosa chiqarish va 
tezda anglashda ham qo‘l keladi. Ayniqsa, bir vaqtning o‘zida bir 
__________________ 
50
knoema.ru [Мировой атлас данных] ma’lumotlari asosida tayyorlandi.

---

370 
nechta iqtisodiy hodisa yoki jarayonlarni o‘rganish va tahlil qilish 
hamda ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni namoyish qilish, ularning vaqt 
trendi bo‘ylab o‘zgarishini tasvirlashda juda muhim. Biroq statistik 
ma’lumotlarning grafik tasvirini samarali tarzda qo‘llash uchun 
ularni yasash texnikasi va uslubiyatini puxta bilish talab etiladi. 
Shuni ham ta’kidlab o‘tish joizki, turistik mahsulotlar sotish hajmiga 
oid statistik ma’lumotlar ko‘p jihatdan tasvirlanayotgan ma’lumotlar 
va masalani tahlil qilish maqsadiga har tomonlama bog‘liqdir. 
O‘zbekiston Respublikasi 2009-2018-yillarda YaIMdagi turizm 
sohasi hajmini ekonometrik modellar orqali ifodalash uchun eng 
kichik kvadratlar usulidan foydalaniladi.
Eng kichik kvadratlar usuli masalani ifodalashga xizmat 
qiladigan model bir nechta ishlab chiqarish funksiyalari orqali 
tenglamalar sistemasi tarzida ifodalanganda qo‘llanilishi mumkin. 
Biroq tenglamalar sistemasi uchun parametrlarning qiymatlarini 
hisoblab chiqish ayrim o‘ziga xosliklarga ega. Eng muhimi, 
tenglamalar sistemasining miqdor va o‘zgaruvchilarning tenglamada 
joylashuvi nuqtai nazaridan xususiyatga ega ekanligidir
51
. 
Eng kichik kvadratlar usulining mohiyati shunddan iboratki, 
empirik qiymatning regressiya tenglamasi bo‘yicha topilgan 
chetlanishlarining kvadratlari yig‘indisi minimal bo‘lgan hol tanlab 
olinadi, ya’ni: 


(18 ) 
Buning uchun quyidagi ko‘rinishdagi normal tenglamalar 
sistemasi hosil qilinadi: 

(19) 
Ushbu tenglamalar sistemasida 
a
0
 
va 
a
x
 
noma’lum parametrlar 
qiymati topiladi va quyidagi regressiya tenglamasi hosil qilinadi: 
(20) 
Biz tomonidan qo‘yilgan masala ko‘plik regressiya bo‘lganligi 
bois ko‘plik regressiya modelini qo‘llaymiz, ya’ni natijaviy 
________________________ 
51
А.Н. Кленин, К.К. Шевченко. Математическая статистика для экономистов статистиков / / -М., 1990.

---

371 
ko‘rsatkich Y ga ko‘plab omillar ta’sir qilishini ko‘zda tutishimiz 
lozim. Shunga muvofiq holda ko‘plik regressiya tenglamasi quyidagi 
ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
(21) 
Masalaning matematik tahlili eng kichik kvadratlar usuli orqali 
omillar o‘rtasidagi bog‘lanish zichligini aniqlashga qaratiladi. 
Omillar 
o‘rtasidagi 
bog‘lanish 
zichligi 
korrelyatsiya 
koeffitsienti orqali ifodalanadi va quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
, (22)
bu yerda σ
x
va σ
y
– 
x
va 
y
parametrlarning o‘rtacha kvadratik 
chetlanishi. 
x
va 
y
parametrlarning o‘rtacha kvadratik chetlanishi quyidagi 
formulalar orqali aniqlanadi: 
;
(23)
 
Barcha erksiz omillar (x) ning natijaviy ko‘rsatkich (Y) ga 
ta’siri quyidagi formula bilan ifodalanuvchi ko‘plik korrelyatsiya 
koeffitsienti orqali aniqlanadi: 
(24) 
bu yerda 
u 
– natijaviy ko‘rsatkichning o‘rtacha kvadratik 
chetlanishi. 
Determinatsiya koeffitsiyenti 
(d) 
barcha omillar ta’sirining 
natijaviy ko‘rsatkich (
r
)dagi ulushini ko‘rsatib, uning omilga necha 
foiz bog‘liqligini aniqlashga xizmat qiladi. Shuningdek, u regressiya 
tenglamasining sifat o‘lchovi (yoki regressiya modelining 
kuzatilayotgan u qiymatga mosligi) bo‘lib, tahlil qilinayotgan 
regressiya modelining prognostik xususiyatlarini ochib beradi, 
(25) 
bu yerda 
r 
– korrelyatsiya koeffitsiyenti. 
Tadqiq qilinayotgan ko‘plik regressiya tenglamasi quyidagi 
ko‘rinishga ega bo‘ladi: 
(26) 
yoki 
(27) 

---

372 
a
0
, 
a
]5
a
2
,..., a
p
 
noma’lum parametrlar quyidagi normal 
tenglamalar sistemasini yechish orqali aniqlanadi: 
(28) 
Ushbu masalaning yechimi orqali regressiya koeffitsiyentining 
a
0
, a
x
, a
2
,..., a
p
, 
parametrlarini aniqlash mumkin. Ushbu parametrlar 
har bir omil (
x
) bir birlikka o‘zgarishi bilan natijaviy ko‘rsatkich 
Y, 
o‘rtacha qanchaga o‘zgarishini ko‘rsatib beradi. 
10-jadval