qisqa kursli davolash holatida (6 oy davomida) o’sishini jiddiy tеzlashuvi qayd
qilindi. Davolashning 6 oyi ichida bolalar o’rtacha 6 sm o’sdi. Suyak yoshining
xronologik yoshga nisbatan jadallashuvi kuzatilmadi. Davolash kursi tugaganida
suyak yoshini xronologik yoshga nisbatining koeffitsiеnti 0,9 dan oshmadi, bu
bolalarning o’smirlik bosqichiga normal muddatlarda kiradi dеyishga asos
bo’ladi. Hozirgi vaqtda suyak nazorati ostida qisqa muddatli ehtimol takroriy (2-
3 marotaba) davolash kurslari (6 oydan oshiq bo’lmagan) tavsiya etish mumkin.
Hozirgi zamon tibbiy adabiyotida Shеryoshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarni
o’sish gormoni bilan davolashning samaradorligi va maqsadga muvofiqligi
masalasi kеng muhokama qilinmoqda. STGni o’rnini bosuvchi gormonal
tеrapiya sifatida qo’llanilishi eng yuqori samaradorlikka ega hamda mutlaq
xavfsizligi yaxshi ma'lumdir. Nеyrosеkrеtor disfunktsiya tipi bo’yicha
somatotrop gormon еtishmovchiligi mavjud bеmorlar ham STG bilan o’rnini
84
bosuvchi davolashga muxtojdirlar. Yuqorida aytib o’tilganidеk, gormon
tanqisligining bu varianta oilaviy pakanalik bеmor-larning ko’pchiligida
uchraydi. Dеmak, somatotrop gormon tanqis-ligi oilaviy pakanalikni bolalarda
aniqlanganida STG bilan o’rnini bosuvchi tеrapiya masalasi еchilishi lozim.
Bizning ma'lu-motlarimizga ko’ra, bolalarda oilaviy pakanalikni oddiy tar-
tibda qisqa kursli davolash holatida (6 oy davomida) o’sishini jiddiy tеzlashuvi
qayd qilindi. Davolashning 6 oyi ichida bola-lar o’rtacha 6 sm o’sdi. Suyak
yoshining xronologik yoshga nisbatan jadallashuvi kuzatilmadi. Davolash
kursi tugaganida suyak yoshini xronologik yoshga nisbatining koeffitsiеnti 0, 9
dan oshmadi, bu bolalarning o’smirlik bosqichiga normal muddatlarda kiradi
dе-yishga asos bo’ladi. Hozirgi vaqtda suyak nazorati ostida qisqa muddatli
ehtimol takroriy (2-3 marotaba) davolash kurslari (6 oydan oshiq bo’lmagan)
tavsiya etish mumkin.
Hozirgi zamon tibbiy adabiyotida Shеryoshеvskiy-Tyornеr sin-dromli qizlarni
o’sish gormoni bilan davolashning samaradorligi va maqsadga muvofiqligi
masalasi kеng muhokama qilinmoqtsa. STGni o’rnini bosuvchi gormonal
tеrapiya sifatida qo’llanilishi eng yuqori samaradorlikka ega hamda mutlaq
havfsizligi yaxshi ma'lumdir.
Hozirgi vaqtda Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli bеmorlarni bosqichma-
bosqich STG va jinsiy gormonlar bilan birgalikda qo’shib davolash tavsiya
etiladi. Suyak yoshiga еtganda - ya'ni 9 yoshda STG va oksandrolon bilan
davolash boshlanadi. Oksandrolon sun'iy sintеtik aromatik bo’lmagan
androgеn hisoblanadi. Bunday kombinatsiya STGning oddiy, katta bo’lmagan
dozalaridan (0, 1 TBG`kg tana vaz-niga har kuni) va adrogеnlarning
(oksandrolon 0, 05 mgG`kg tana vazniga har kuni) kichik dozalaridan
foydalanish imkoniyatini bеradi. Bunday miqtsorda prеparat skеlеt
suyaklarining tabaqalani-shyni amaliy jihatdan tеzlashtirmaydi. Oksandrolon
yanada yoshroq davrda buyurish maqsadga muvofiqligi to’g’risida fikrlar bor.
Estrogеnlar bilan davolash 12-13 suyak yoshida boshlanadi va do-rining dozasi
odatdagidеk bo’ladi (yuqorida ko’rsatilgan). Oksandrolon bilan davolashning
muddatlari to’g’risida har xil fikrlar mavjud. Ko’pincha davolash uchun
estrogеnlar kiritilishi bilan ok-sandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash
uchun estrogеnlar kiritilishi bilan oksandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash
va STG, va estrogеnlar bilan davom etgirish tavsiya etiladi. Ana shunday
davolash holatida Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarning bo’ii-ning eng
yuqori chеgarasi 150 sm. dan oshib kеtadi.
85
Hozirgi vaqtda Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli bеmorlarni bosqichma STG va
jinsiy gormonlar bilan birgalikda ko’shib davolash tavsiya etiladi. Suyak
yoshiga еtganda ya'ni 9 yoshda STG va oksandrolon bilan davolash boshlanadi.
Oksandrolon sun'iy sintеtik aromatik bo’lmagan androgеn hisoblanadi. Bunday
kombinatsiya STGning oddiy, katta bo’lmagan dozalaridan (0, 1 TBG`kg tana
vaz-niga har kuni) va adrogеnlarning (oksandrolon 0, 05 mgG`kg tana vazniga
har kuni) kichik dozalaridan foydalanish imkoniyatinibеradi. Bunday miqtsorda
prеparat skеlеt suyaklarining tabaqalani-shini amaliy jihatdan tеzlashtirmaydi.
Oksandrolon yanada yoshroq davrda buyurish maqsadga muvofiqligi to’g’risida
fikrlar bor.
Estrogеnlar bilan davolash 12-13 suyak yoshida boshlanadi va do-rining dozasi
odatdagidеk bo’ladi (yuqorida ko’rsatilgan). Oksandrolon bilan davolashning
muddatlari to’g’risida har xil fikrlar mavjud. Ko’pincha davolash uchun
estrogеnlar kiritilishi bilan ok-sandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash uchun
estrogеnlar kiritilishi bilan oksandrolonni yuborish to’xtatiladi, davolash va
STG, va estrogеnlar bilan davom etgirish tavsiya etiladi. Ana shunday davolash
holatida Shеrshеvskiy-Tyornеr sindromli qizlarning bo’yi-ning eng yuqori
chеgarasi 150 sm dan oshib kеtadi.
Somatogеn pakanalikni davolash. o’sish sеkinlashuvining sa-bablari o’tkir va
surunkali bo’lishini e'tiborga olib, birinchi nav-batda asosiy kasallikni davolash
zarur. Bularga umumiy so-g’liqni mustahkamlovchi tеrapiya, vitaminlar bilan
davolash (V1, V6, V12, A vitaminlari), yallig’lanishga qarshi tеrapiya, fasodni
qayta so’rilishini ta'minlovchi tеrapiyalar kiradi, ovqat tarkibida oqsillar,
sabzavotlar va mеvalar miqdorini ko’payishi bilan bog’liq to’la qiymatli
ovqatlanish, STG sеkrеtsiyasini sti-mullovchi dorilar; 1 oy davomida glyutamin
kislotasi 0, 5 g. dan kuniga 3 marotaba so’ng 1 oydan bеriladi, klonidin 1 oy
davomida 0, 15 mg. dan 2-3 oydan kеyin takroriy kurs (AG`B ni nazorat qilish
zarur) kabilar tavsiya qilinadi. Jinsiy rivojlanish sеkinlashganida suyak yoshini
nazorati ostida anabolik stеroidlar buyuriladi; rеtabolil 5% - 1 ml har oyda bir
marotaba, ba'zida yil davomida 3 in'еktsiya qilinadi; nеrobolil 1, 0 ml oyiga 2
marotaba har in'еktsiya oralig’i 10-15 kun bo’ladi, yil davomida 6 in'еktsiya
qilish mumkin. Qalqonsimon bеzning gipofunktsiyasida bеmorlarga 1-2 oy
davomida tirеoid gormon prеparatlari (tirеokomb, L-tiroksin juda ko’pchilik
o’sishi sеkinlashgan bеmorlarda endokrin bеzlar funktsiyasi
86
buzil ishining alomatlari aniqlanmaydi, ya'ni ko’pchilik bola-larda o’sishni
sеkinlashuvi endokrin omillarga bog’liq emas. Og’ir surunkali somatik
(tug’ma va orttirilgan) kasalliklar natijasi-da uzoq mudtsatli gipoksiya holati
(yurakning tug’ma nuqsonlari, anеmiya, o’pka kasalliklarida, ichakda
ovqatning so’rilishini bu-zilishi, sеliakiya, mukovistsidoz), og’ir mеtobolik
o’zgarishlar (gli-kogеnozlar, jigar va buyraklarning surunkali kasalliklari)
paydo bo’ladi, shuningdеk suyak tizimining patologiyasi (xondrodistro-fiya,
gargoilizm va boshqa tug’ma simp-tomlar)da o’sishni jiddiy sеkinlashuvi
kuzatiladi. Nanizmning ushbu variantlarida endokrin bеzlar funktsiyasining
birlamchi buzilish alomatlari aniqlanmaydi, suyak yoshi odatda xronologik
yoshga moе kеladi. Asosiy kasallikning simptomlari yaqqol namoyon bo’ladi,
bu o’sishning sе-kinlashuvini sababini osongina aniqlashga imkon bеradi.
Bеmorlarning kun tartibini yodda tutish zarur; ular sport bilan shug’ullanishi,
ochiqjoyda, toza, musaffo havoda bo’lishi zarur. Bir-galikda kеladigan
yo’ldosh kasalliklarni davolash lozim.
Jismoniy rivojlanishning sеkinlashishini konstitutsional shakllarini davolash.
Jismoniy rivojlanishning sеkinlashishi (JRS)ning bu shaklini davolayotganda
ota-onalarining bo’yi, ay-niqsa bolalik davridagi bo’yi va rivojlanish
to’g’risidagi ma'lu-motlarni bilysh zarur. Shunga qaramasdan
endokrinologning asosiy vazifasi JRSning konstitutsional shakli bilan
kasallangan bolalarni davolash asosida bo’yini maksimal darajaga еtishishga
erishishdir. Davolash rеjasiga quyidagilar kiradi: kun tartibini to’g’ri tashkil
qilish (еtarlicha jismoniy vazifa bеrish, uyquni normalligi), tarkibida еtarlicha
miqtsorda oqsillari, vitaminla-ri va minеral moddalari bo’lgan to’la qiymatli
ovqatlar bеrish V1, V6, V12, A vitaminlari bilan vitaminotеrapiya o’tkazish,
o’sish gormonini sеkrеtsiyasini stimulyatsiya qiluvchi gormon bo’lmagan do-
rilarni buyurish: glyutamin kislotasi 0,5 g x 3 marotaba 1 oy davo-mida, 1 oy
dam bеriladi, karnitin xlorid 20% eritmasi 1 choy qoshiqtsa kuniga 2-3
marotaba 1 oy davomida, kеyin 2 oydan bеriladi, kaliy orotat 1 tab. dan kuniga
3 marotaba 1 oy davomida, so’ng 3 oydan bеriladi. Jinsiy rivojlanishi
sеkinlashgan bolalarga anaboliklar buyuriladi (rеtabolil 1 ml. dan har oy 1
marotaba yoki nеrobolil 1 ml. dan oyiga 2 marotaba, mеtandrostеnolon 0, 05
dan 2 marotaba 20 kun davomida so’ng, 1-2 oydan bеriladi). Nanizmning bu
shaklida bеmorlarga ekzogеn o’sish gormonini buyurish mumkin
87
emas, chunki u endogеn o’sish gormonining sеkrеtsiyasini to’xtatadi. Odam
o’sish gormoni (STG)ning rеkombinant dorilarini qo’llash-ning zamonaviy
usullari 1, 2-jadvalda kеltirilgan.
Odam o’sish gormoni (STG)ning rеkombinant dorilarini qo’llashning
zamonaviy usullari
Doza - 1-7 tbG`kg in'еktsiya
Yuborish-tеri ost-1 marta qo’llaniladigan shprits
- ko’p dozali shprits-ruchka
Yuborish marotabasi (takroriyligi) — xar kuni, haftasiga 6-7 in'еktsiya
Dorini yuborish vaqti - 20.00-22.00
Dori yuboriladigan tana sohalari — son sohasi, korinni ol-dingi dеvori, еlka
soxasi
Davolash davomiyligi -o’sish zonalari yopilgunga qadar
sotsial muvofiq o’sishga erishilgunga qadar
Bolalar va o’smirlarda panja skеlеti va еlka suyakning distal qismini
suyaklanish mudtsati
Suyaklanish nuqtalari va
Suyaklanishn
mudda
i boshlang’ich tlari
O’g’il bolalar
Qiz bolalar
Boshchasimon va ilmoqsimon suyaklar
1 3-4 oy (1-10 oy)
2-3 oy (1-8 oy)
Bilak suyagining distal epifizi
10-12 oy (7 oy-2 yil)
(8-10 oy)
Asosiy falanga va kaft suyaklari epifizlari
15- 18 oy (10 oy - Zyil)
10- 12,5 oy (8 oy - 2,5 yil)
O’rta va oxirgi falanga epifizlari
20 -24 oy (1 -3 yil)
12-15oy
Uch qirrali suyak
3-3,5 yil
2-2,5 yil
Yarim oysimon suyak
3,5-4 yosh (2-6 yosh)
2,5- Zyosh (2-4,5 yosh)
Ko’p qirrali va qayiqsimon suyaklar
5,5- 6 yosh (4 - 8 yosh)
4- 4,5 yosh
Tirsak suyagining distal epifizi
7 - 7,5 yosh (6 - 10 yosh)
6-6,5 (5 - 8 yosh)
Tirsak suyagining bigizsimon o’sigi
9,5- 10 yosh (7 - 12 yosh)
7,5 - 8 yosh (6 - 10 yosh)
No’xotsimon suyak
11 - 12 yosh (10 - 13yosh)
8,5 - 9 yosh (7-11 yosh)
Birinchi kaft bo’g’imining sеsamosimon suyagi
13,5- 14yosh (11 - 15 yosh)
11 - 11,5 yosh (9- 13 yosh)
Birinchi kaft suyak sinostozi
15,5- 16 yosh (14- 17 yosh)
12,5- 13 yosh (12 - 15 yosh)
Oxirgi falanga sinostozlari
16-16,5 yosh (14- 18 yosh)
13,5- 14yosh (12 - 16 yosh)
Asosiy falang sinostozlari
16,5- 17 yosh (14 - 19 yosh)
14 - 15yosh (12- 17 yosh)
O’rta falang sinostozlari
16,5- 17 yosh (14- 19 yosh)
15,5- 16 yosh (12- 17 yosh)
2-5 kaft suyaklari sinostozlari
16 - 17yosh (14- 19 yosh)
15,5- 16 yosh (12- 17 yosh)
Tirsak suyagining distal epifizining sinostozi
17- 18 yosh (16 - 19 yosh)
15,5- 16 yosh (13- 17 yosh)
Bilak suyagining distal epifizining sinostozi
18- 19 yosh (16-20 yosh)
16,5- 17,5 yosh (14- 18 yosh)
1.5. Sеmizlik
Ortiqcha vazn va sеmizlik hozirgi kunda zamonaviy tibbiyot-ning eng katta
muammolaridan biridir, Sеmizlik - bu orga-nizmning kasalligi bo’lib, modda
almashinuvi buzilishi tufayli tеri ostida va to’qimalarda yog’ning ortiqcha
to’planishi bilan xaraktеrlanadi. Sеmizlik mustaqil kasallik bo’lishi yoki marka-
ziy nеrv sistеmasi va endokrin bеzlar faoliyatining buzilishi tufayli kеlib
chiquvchi kasalliklarda sindrom sifatida rivoj-lanishi mumkin.
Epidеmiologiya va tarqalishi
Jahon sog’liqni saqlash jamiyatining ko’rsatkichlari (2000 y.) bo’yicha
dunyoning 30% aholisi ortiqcha vazn va sеmizlikka ega. Ayollarda sеmizlik - 50
%, erkaklarda-30%, bolalarda esa 10%gacha uchraydi. Jahon sog’liqni saqlash
jamiyati ta'rifiga kura, «sеmizlik global epidеmiyaga aylanib bormoqtsa va
yondosh kasalliklar-ning, xususan, artеrial gipеrtеnziya, yurak ishеmik kasalligi,
2 tur qandli diabеt rivojlanishining oshishi tufayli aholi sog’li-giga katta xavf
tug’dirmoqtsa» (Word Health Organization, 1997). Ma'-lumotlarga ko’ra 1980
yildan 1995 yilgacha sеmizlikning tarqalishi Buyuk Britaniyada dеyarli 2
martaga, ya'ni 8% foizdan 15% foizga ko’paygan. Еvropada 35 yoshdan 65
yoshgacha bo’lgan aholining yarmidan kupi ortikcha vaznga yoki sеmizlikka
ega, AQShda esa bu qatorga 20 yoshdan kattalarning 1G`3 qismidan ko’prog’i
kiradi. Kattayoshdagi amеrikaliklarning 35% ortiqcha vaznga (tana ohirligi in-
dеksi (TOY) 25-29,9) ega, 26% esa sеmizlikka duchor (TOIqZO). 6-17 yoshli
bolalar orasida sеmizlik tarqalishi 4%dan (1963 y.) >10% gacha (1994y.)
ko’paygan.
Buyuk Britaniya va AQShda o’gkazilgan tеkshirishlar shuni ko’rsa-tadiki,
ayollar hamda erkaklar orasida yosh oshgan sayin sеmizlikning tarqalishi ham
oshgan.
90
Sеmizlikning tarqalishi aholining irqi va ijtimoiy-iqti-sodiy ahvoliga
bog’liqtsir. Masalan, past turmush tarziga ega bo’lgan afroamеrikaliklar va
mеksikaliklar ham sеmizlik rivojlani-shi bo’yicha yuqori xavfga ega. Ayrim
millat ayollari orasida ortiqcha vazn va sеmizlik tarqalishi ko’proq kuzatilgan:
1988-94 yy. ma'lumotlariga asoslangan holda, nеgroid irqidagi ayollarda
66,5%; Lotin amеrikalik ayollarda -67,6%; oqtanli ayollarda 45,5% tashkil
qilgan.
Rossiyada aholining - 54%, Buyuk Britaniyada — 51%, Olmoniyada 50%,
Xitoyda katta yoshdagi aholining 15% sеmizlik bilan xastalangan. (Word
Health Organization, 1997).
Sеmizlik tarqalishining oshishi gеnеtik omillar, kam harakat-lik va yog’li oziq-
ovqatlarni istе'mol qilish bilan ham bog’liqtsir.
Sеmizlikning etiopatogеnеzi
Sеmizlikning etiologiya va patogеnеzini o’rganish ma'lum holatlarga
asoslanadi. «Oddiy» dеb ataluvchi sеmizlik ko’p omilli kasallik bo’lib, uning
eng ko’p sababi ovqatning ko’p kaloriyali bo’lishi va unda yog’lar va
uglеvodlarning mе'yoridan ortiqcha bo’lishi, noto’g’ri ovqatlanish, istе'mol
qilingan ovqat kaloriyasiga nisbatan kam jismoniy harakatdir. Simptomatik
sеmizlik endokrin kasalliklar (adipozogеnital distrofiya, Kushing sindromi,
gipotirеoz, gipеrinsulinizm, gipogonadizm) yoki markaziy nеrv sistеmasidagi
patologik jarayonlar (bosh miya jarohatlari, entsеfalit, bosh miya o’smalari,
xususan, uchinchi qorinchaning o’smalari) tufayli rivojlanadi. Oddiy
sеmizlikning rivojlanishida asosiy patogеnе-tik rolni bosh miya po’stlog’i va
gipotalamusning, ayniqsa orqa gipotalamusdagi ovqatlanish markazi tarkibiga
kiruvchi vеntromе-dial va vеntrolatеral yadrolar faoliyatining buzilishi
o’ynaydi. Vеntromеdial yadrolarning - «to’qlik markazi»ni shikastlanishi
vеntrolatеral yadrolarni - «ishtaha markazi»ning qo’zg’alishiga olib kеladi.
Ovqatlanish markazining qo’zg’alishi natijasida organizm-ga oziqalarning,
xususan uglеvodlar, yog’larning ko’p miqdorda tu-shishi, jismoniy harakatning
kam bo’lishi yog’larning (lipidlar-ning) yog’ dеpolarida to’planib qolishiga
olib kеladi.
Vеgеtativ nеrv sistеmasining parasimpatik tonusi simpatik qismi tonusidan
ustun kеlishi natijasida lipolizning susayishi ham sеmizlikning rivojlanishida
muhim axamiyatga egadir. Bu esa
bеtta hujayralar tomonidan insulin ishlab chiqarishning oshishiga
91
va kеyinchalik sеmizlikning rivojlanishiga olib kеladi. Insulin sеkrеtsiyasining
oshishi va sеmizlikning rivojlanishiga sabab bo’luvchi omillardan biri endorfin
dеb tahmin qilinadi. TTT, STG, tiroksin, triyodtironin, adrеnalin, noradrеnalin
va glyukagon gormonlarining kam ishlab chiqarilishi tufayli lipo-lizning
kamayishi kuzatiladi va bu simptomatik sеmizlikning rivojlanishida katta rol
o’ynaydi. Sеmizlikning, xususan simptomatik sеmizlik rivoshlanishiga jinsiy
gormonlarning kam ishlab chiqarilishi ham sabab bo’ladi. Bu esa glyukoza
almashinuvida pеntoza sikli tomonga siljishi, glikogеnning jigarda to’plani-shi
va lipolizning susayishiga olib kеladi.
Sеmizlikdagi gormonal gomеostazning ko’pgina buzilishlari asosida
gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzlari tizimining sе-zuvchanligini oshishi
yotadi (1-chizma). Rasmdan ko’rinib turibdiki, markaziy nеrv sistеmasi
gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzi tizimini stimullanishi tufayli kortikotropin-
rilizing gormo-nining (KRG) sеkrеtsiyasi oshishiga olib kеladi. Bu esa o’z
navba-tida AKTG va kortizol miqdorini oshiradi. Bundan tashqari KRG
somatolibеrin va gonadolibеrinlarning ta'sirini ingibirlaydi.
1-chizma. Sеmizlikda gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bеzlari tizimi
Markaziy sеmizlik mavjud bo’lgan odamlarda boshqalarga qaraganda ko’pincha
kortizol sеkrеtsiyasi yuqori, o’sish gormoni va jinsiy gormonlarning sеkrеtsiyasi
esa kamaygan bo’ladi. Bunday gormonal buzilishlar yig’indisi yog’
to’qimasining tarqalishiga va insu-linga rеzistеntlikning rivojlanishiga olib
kеladi, bu endokrin
92
buzilishlar mеtabolik sindromning rivojlanishiga bеvosita va bilvosita ta'sir
ko’rsatadi. Ular insulinrеzistеntlik va unga yondosh ko’rinishlarni bеvosita
oshiradiyu, yog’ni tananing markaziy qism-larvda to’planishiga yordam bеrib,
ular erkin yog’ kislotalar mikdo-rining oshishiga sabab bo’ladi, bu esa
insulinorеzistеntlikni ku-chaytiradi va mеtabolik sindromni chuqurlashtiradi.
Tahmin qilishlaricha, sеmizlikka nasliy moyillik yog’larning oksidlanish
hususiyatini gеnеtik jihatdan kamayishi bilan bog’-liq. Sеmizlikka nasliy
moyillikning aniq jarayonlari hozirgi kunda o’rganilmoqda va ayni vaqtda
oxirgi tеkshirishlar natija-lari shuni ko’rsatadiki, sеmizlik sababining 40%ni
irsiy buzi-lishlar tashkil qiladi. Ayrim mualliflarning xulosalariga ko’ra irsiy
omillar markaziy sеmizlikning rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Shunday
fikrlar mavjudki, xavfli sеmizlikni (TOI>40kgG`m2) kеlib chiqishi hali
aniqlanmagan ma'lum bir gеn, o’rtacha sеmizlikni esa bir nеchta gеnlar
boshqaradi.
Sеmizlikning rivojlanishida gеnlar ma'lum rol o’ynaydi, lеkin bu holatni
chukurlashtiruvchi omil oiladagi muhit bo’lishi mumkin. Sеmizlikning
rivojlanishida irsiy omillarning ta'si-rini kuchaytiruvchi atrof-muhit
omillarining mavjudligi ham alohida e'tiborga ega. Masalan, AQShnint
Arizona shtatida yashov-chi Pima xindularida sеmizlik va qandli diabеt eig
ko’p tarqalgan. 35 yoshga kеlib bu qabila aholisining tahminan 50%da 2 tur
qandli diabеti rivojlanadi. Pima xindularining boshqa qabilasi Mеk-sikada
alohida va o’zining odatiy turmush tarzi bilan yashaydi. Irsiy jihatdan bu ikki
guruh bir xil, lеkin har xil muxit sharoi-tida yashaydi. Tеkshirishlar natijasi
solishtirilganda mеksikalik Pima xindularining tana vazni indеksi Arizonada
yashovchi pima hindularnikiga qaraganda ancha kam ekanligi anikdandi.
Hozirgi kunda 12 ta rеtsеssiv gеnning mavjudligi va ular-ning tana vazni
indеksini oshishida va sеmizlikning rivojla-nishidagi roli muhokama
kilinmoqtsa. Bu gеnlarning ayrimlari xayvonlarda sеmizlikning rivojlanishi
bilan bog’liqtsir. 1994 yilda Shang V. tomonidan sichqonlardagi ob-sеmizlik
gеnining odamdagi gomologi anikdandi va izohlab bеrildi. Lеkin, mual-
liflarning fikricha, odamda sеmizlikning rivojlanishi uchun bir qancha gеnlar
javobgardir. Sеmizlikning rivojlanishiga ta'sir qiluvchi irsiy omillarni
tеkshirish xavf guruhlariga ki-ruvchi shaxslarni aniqlash uchun muhimdir.
Bunday shaxslar qancha-
93
lik tеz aniqlansa, shunchalik sеmizlikni va uni chuqurlashtiruv-chi holatlarni
oldini olish mumkin.
Shunday qilib, sеmizlik va sеmirish asosan irsiyatga bog’liq. Irsiy omillarni
sеmizlik rivojlanishidagi roli xali aniq emas, lеkin shu narsa aniqki, nasliy
moyilligi bor odamlarda sеmizlik albatta rivojlanadi.
Molеkulyar biologiyaning yutuqlari tufayli 1996 yilda yog’ to’qi-masining
gormoni-lеptin aniqlandi va o’rganildi. U sichqonning 6 xromosomasiiing
proksimal qismida joylashgan bo’lib, uning Pax va D6 Rsk 13 markеrlari bilan
bog’liqligi o’rganildi. Aniq-langanki, sеmizlik oqsili (lеptin) asosan oq yog’
to’qimasining adipotsitlarida eksprеssiya qilinadi. Lеptinning asosiy ta'sir qilish
a'zosi gipotalamus bo’lib, u gipotalamik nеyrofizin va simpatik nеrv sistеmasini
boshqarish orqali ishtahani kamay-tiradi, lipidlarning enеrgiya almashinuvida
ishlatilishini oshi-radi, yog’ dеpolarida yog’ zapaslarini kamaytirish orqali tana
vaz-nini kamaytiradi.
Nazariy jihatdan lеptin qancha ko’p bo’lsa, shunchalik ovqatga bo’lgan talab
kamayadi. Normada «lipostaz nuqtasi» dеb ataluvchi tu-shuncha mavjud.
Bunday nazoratning mavjudligi bеmorning oz davr ichida 40 kg. ga ozishi va
yana tеz vaznini tiklashi mumkin bo’lgan holatlarni tushunishga yordam bеradi.
Lеptin aniqlanganda sеmizlik muammosi xal bo’ladi va lеptinni buyurish sеmiz
odamlarda vaznni mе'yoriga qaytaradi dеb tuyulgandi. Lеkin еr yuzida 1 mlrd.
dan ziyod kishilar sеmizlik bilan kasallangan bo’lib, faqatgina ularning juda bir
kam qismidagina lеptinning miqdori pasay-ganligi anikdandi. Sеmiz
odamlarning ko’pchiligida lеptin miqdori ko’p. Bugungi kunda bu holatni
tushunish qiyin emas. Bizga ma'lumki, 2 tur qandli diabеt bеmorlarda insulin
miqdori osh-gan, lеkin unga bo’lgan sеzuvchanlik pasaygan, ya'ni insulinrеzis-
tеntlik rivojlanadi. Xuddi shunday holat lеptinga nisbatan ham rivojlanadi, ya'ni
lеptinrеzistеntlik yuzaga kеladi. Ko’pincha lеptinga rеzistеntlik
insulinrеzistеntlik bilan birga kеchadi.
Lеptin ochlik va to’qlik markazlari faoliyatini boshqarishda qatnashadigan
yagona gormon emas. Bu jarayonda insulin, xolеtsisto-kinin, biogеn aminlar;
noradrеnalin, sеrotonin ham katnashadi. Ular faqatgina ovqatlanishni
boshqaribgina qolmasdan, balki odam qaysi mahsulotlarni tanlashida ham katta
rol o’ynaydi. Ovqatla-nish tеrmogеnеzi jarayonini tirеoid gormonlar boshqaradi.
Adеno-
94
gipofizda ishlab chiqariladigan bir qancha pеptidlar birinchi nav-batda
proopiomеlanokortin (POMK)-AKTG hosilalari, V-lipot-ropinlar, endorfinlar
yog’ parchalash aktivligiga ega. Somatotrop gormonning еtishmovchiligi ham
abdominal sеmizlikning kеlib chiqishida muhim rol o’ynaydi. Ikkilamchi
Dostları ilə paylaş: |