M a t m u r o d o V f. M

Boshqarish uslubi. 
K o ‘p hollarda olim lar boshqaruvchilik uslublarini 
tavsiflash cho g'ida m azkur jarayonning bosh m ezoni va tashkiliy prinsipi 
sifatida yakkaboshchilik yoki kollegiallik nisbatining ustuvorligiga e ’tib o r 
beradi. A na shu nuqtayi nazardan kelib chiqib, uslublam ing quyidagicha 
tasnifi taklif etiladi:
1. 
Avtoritar yoki direktiv uslub. 
B unda rahbar o ‘z irodasini q o ‘l osti- 
dagilarga m a ’m uriy kuch vositasida o'tkazishga intiladi, ya’ni m ajburlash, 
q o ‘rqitish, rag'batlantirish va hokazo chora-tadbirlardan foydalanadi. Bu 
xil boshqaruvchanlik bevosita buyruq va farm oyishlar berishga asoslanib, 
boshliqqa so ‘zsiz bo'ysunishni taqozo qiladi. B unday vaziyatda xodim lar-
102

---

ning m ehnat jarayoniga m unosabatlari, ayrim shaxsning m anfaatlari psi- 
xologik jihatdan e ’tiborga olinadi.
Bu «ajratib tashla va hukm ronlik qil» prinsipiga asoslangan shafqatsiz- 
larcha uslubdir. B unday ish yurituvchi rahbar e ’tirozlarga, o ‘rinli m aslahat 
va nazoratga toq at qilolm aydi. D irektiv uslub garchi birm uncha sam arali 
b o ‘lsa ham , aslida jam o ad a muxoliflik, norozilik kayfiyatini shakllantiradi. 
Lekin u nihoyatda qulay yoki nihoyatda noqulay sharoitda, shu bilan birga 
makroboshqaruv darajasida am alga oshiriladi. Ayrim 
salbiy 
jihatlarini e ’tiiro f 
etm asa, m azkur uslub jam o atch ilik to m o n id a n q o ‘llab -q u w a tla n ish i va 
rag‘batlantirilishi m um kin. Z ero, ob ro ‘talab rahbar odatda vazifalam ing an- 
ch a tezkor va aniq hal qilinishini ta ’minlaydi.
2. D em okratik yoki kollegiya. Bu uslubda rahbar «inson omili»ga alo- 
hid a e ’tibor beradi. B unday boshqaruv prinsipiga asoslangan rahbar tashab- 
buskorlikni rag‘batlantiradi, ham korlik u chun qulay vaziyatni yaratadi, q o ‘l 
ostidagilarga qarorlar qabul qilishda (shu jum ladan, kadrlarga oid m asala- 
larda) ishtirok etish im konini beradi. X odim ni ishontira olish, uning in- 
soniy xislatlari va qobiliyatlariga haqqoniy baho berish tam oyili asosida ish 
k o ‘radi, o ‘z mavqeyi ustunligini pesh qilmaydi. Eng asosiysi, har qanday 
muvaffaqiyatsizlik uchun javobgarlikni xodim lar bilan birga o ‘z zim m asiga 
oladi, tanqidga to ‘g ‘ri m unosabatda b o ‘Iadi.
Demokratik rahbam ing boshqarish uslubi muloyim tabiatli b o ‘ladi. U ning 
uchun vaziyat taqozosiga ko‘ra murosaga borish, ilgari qabul qilingan qarorlari 
xato b o ‘lsa, undan voz kechish o r hisoblanm aydi. Bunday boshqaruv sha- 
roitida javobgarlikni his qiladigan, ish unum dorligidan m anfaatdor boMgan, 
q o ‘yilgan m aqsadlarga erishishning sam arali y o ‘llarini qidirib to p ad ig an
xodim lar har to m onlam a rag'batlantiriladi.
3. Liberal yoki erkin ish yuritish uslubi vositachilik vazifasini yaxshi 
k o ‘radigan, xod im larg a keng d o ira d a m u staq illik , t o ‘la erk in lik b erib
q o ‘yadigan, ish jarayonini zim dan iazorat qiladigan rahbarga xos. Liberal 
rah b ar qo‘l ostidagi kishilarning ishiga aralashm aydi, ular iltim os qilsagina 
m aslahat beradi, biroq topshirilgan vazifa u ch u n javobgarlikni zim m asidan 
soqit qiladi. Liberal rahbar o ‘z qarorlarini tavsiyalar ko‘rinishida beradiki, 
ularni bajarish-bajarmaslik xodim ixtiyorida qoladi.
Buning natijasida ishda o ‘zi b o ‘larchilik va b o ‘shanglik ko'zga tashla- 
n ad i, xodim lar rahbarning za if tom o n larid an , xususan, q a t’iyatsizligi va 
loqaydligidan, nizolardan, vaziyatning keskinlashuvidan, masalani ko‘ndalang 
q o ‘yishdan c h o ‘chiganidan o ‘z m anfaatlari y o 'lid a foydalanadi. Liberal 
uslubda boshqarish, pirovard natijada, jam oada tajribasizlik sodir b o ‘lishiga, 
vaziyat ustidan nazorat yo'qolishiga olib keladi. S og'lom jipslashuv vaziyati 
u m um iy yoxud guruhbozlik m anfaatlari garoviga aylanadi va rahb ar shu 
manfaatlarga bo ‘ysunishga majbur bo'ladi. K o'pincha bunday vaziyatda hatto 
eng murakkab m asalalar ham rahbar ishtirokisiz hal etiladi.
F anda boshqarish uslublarini boshqacha tavsiflash hollari ham uchray -

---

di. M asalan, dem okratik, m anipulyatorlik va tashkilotchilik (AQ SH ), analitik, 
novatorlik, konservativ-intuitiv (Y aponiya); avtoritar, patriarxal, m asla- 
hatom uz, kooperativ, dedegativ, avtonom (G erm aniya); buyruqbozlik, ishon- 
tiruvchi, vakil yuborish (Rossiya) usullari ta ’riflanadi. Bizningcha, tavsiflangan 
personal bilan ishlash uslublari o ‘rtasida faqat sirtdangina farqlar mavjud. 
T afovutlar hokim iyat-boshqaruv t a ’sirini o ‘tkazishi «zichligi»ni ifodalagani 
holida uslublarning turli darajalarga (uch, t o ‘rt, besh yoki olti o ‘lchovli) 
bo'linishi bilan bog'liq.
Y uqorida sanab o'tilgan uslublardan birortasi ham sof holda m utlaqo 
nam oyon bo'lm aydi. H ayot h a r qanday, hatto eng oqilona va ishonarli an - 
dozalardan ancha boydir.
D em ak, boshqaruvchilik sohasida turli ish shakli va usullarining g'aroyib 
uyg‘unlashuvi ko‘zga tashlanadi. H a r qanday sharoitda ham konform izm ni 
e ’tiro f etish lozim. Busiz jam oa ishini samarali boshqarib bo'lm aydi. Perso- 
nalga rahbarlik qilish va kadrlar salohiyatini rivojlantirish konsepsiyalari o ‘zaro 
bog‘liq bo ‘lib, ko ‘p jihatdan asosiy rahbarlik uslublari bilan belgilanadi.