M Ə h ə m m ə d t a ğ I s I d q I 1 5 0 MƏHƏMMƏd tagi siDQİ Ə s ə r L ə r I

m israsm m  
aşılad ığ ı  ideya-m əzm un  he- 
Kayətin 
m aarifçi  istiq am əti  v asitəsilə  daha  da  dərinləş- 
d irilm işd ir.  B u rası  da  qiym ətlidir 
kİ,  m ü əllif 
«Kəblə  Nə- 
sir»  m ənzum   heKayətində  m illi  is tiq la h   d a   ictim ai- 
m ənəvi  tərəq q iıü n  əsası  Kİmi  d əy ərlən d irir:
Та Kİ,  m illətdə  olsun  istiq lal,
E tm əsin   cəhl bizləri  pam al.
O lm asm   öm rüm üz  cahanda  tələf,
Elm   təh silin ə 
edəK 
m əsrəf.
Aç  bu  əbnayi-m illətə  məKtəb,
O rda  tə h sil  olunsun  elmü-ədəb.
ZİKri-xeyr ilə bəİKƏ  yad  olasan,
D inü  dün y ada  qəlbi  şad  olasan.^
«Kəblə  N əsir»  m ənzum  
heKayəti  təKcə 
ideya  məz- 
m u n u n a  görə  deyil,  form ası,  q u ru lu şu   etib arilə  də  oriji- 
n al  x ü su siy y ətlərə  m aliKdir.  Belə 
kİ,  həm in  poetİK  mən-
® B alalara tö h fə.  В аш ,  1982,  səh.185

zum ə  bədii  fo rm a  etib arilə  məKtəbdə  təşKİl  olunm uş  mə- 
n alı  b ir  d ərsin   imKanlarını  və  x ü su siy y ə tlə rin i  özündə 
cəm ləşdirir.  Bu  «dərsdə»  şa ir  m üəllim   sifətin d ə 
iştiraK 
ed ir.  TəKcə  m ü əllif  -   M .T.Sidqi  deyil,  onun  canlaqdır- 
dığı  bədii  obraz  da  XIX  əsrin   son  rü b ü   üçün  səciyyəvi 
olan  m üəllim -yazıçı  tip in in   qabarıq  nüm ayəndəsi 
K im i 
diqqəti  cəlb  edir.  Təlimlə  tərb iyən i, 
bilİKİə 
əxlaqı  vəh- 
dətdə  aşılam ağı  q a rşısın a  m əqsəd  qoyan  şair-m üəllim   öz 
şa g ird lə rin i  «zəmanədə  b ir  ad»,  nişanə  qoym aq  nüm unə- 
sində  tərbiyə  etm əyə  səy  g ö stərir.  Kəblə  N əsirin   başına 
gələn  əh v alat  qəflətdən  ayılm ağa,  «haqqa  əda  etməyə» 
xidm ət  edir.  Ş a ir  şagirdləri  ibrətam iz  m ətləbləri  eşit- 
məyə, 
öyrənm əyə 
və  dərK 
etm əyə  h azırlam aq   ü çü n   sinif- 
də  olduğu  Kimi  şagirdlərə  üz  tu ta ra q  
saıiKİ 
o n ları  b ir  az 
so n ra  öyrədəcəyi  mövzuya  hazırlayır:
Ey  u şaq lar,  tu tu n   yerinizdə  m əqam,
O tu ru n  
bircə  saKİtü  aram.
G ö tü rü n  b ir  qələm,  açın  d ə ftər,
Mən 
deyim , 
siz 
yazın,  edəK 
əzbər.
Kəblə  N əsirin   başın a  gələn  ə h v a la tla r  söylənib  başa 
çatdıqdan 
sonra  mənzum  heKayətin  İKİnci 
hissəsində 
ye- 
nidən  şair-m üəllim lə  görüşürüK. 
Bu 
məqamda 
isə  o, 
ta- 
mam  olm uş, 
başa 
çatm ış 
heKayətin 
m ənasını  izah 
edən 
tərbiyəçi  sifətin d ə  çıxış  edir.  Şərh  prosesi  ona  özünün 
maarifçi-didaKtİK  görüşlərini 
m üəyyən 
sistem   halında 
izah  etm əyə  imKan  verir. 
H əm in 
əxlaqi-m aarifçi  qənaət- 
lər  isə  təKCƏ 
«Tərbiyə»  məKtəbinin 
şagirdləri,  yaxud 
həm in 
dövrün  oxucuları  üçün 
deyil, 
hətta  hazırKi  müa- 
sirlərim iz 
ü çü n  
də  faydalı  və  düşündürücüdür:
KeçəcəKdir  tam am   yaxşı-yam an,
B ir  gözəl  ad  qalar  cahanda  nişan.
Ömür 
bihudə 
Keçməmiş 
bada,
Biz  də b ir  ad  qoyaq bu  dünyada.
...  M illətin  haqqını  əda  eylə,
M əscidi  m ədrəsə bina  eylə.^°
«Kəblə  N əsir»  m ənzum   heKayəsi  A zərbaycanda 
«dərs-heKayət»  fo rm asm d a  yazılm ış  İİK  uşaq  ədəbiyyatı 
n ü m u n əsid ir.
GÖstərilən  mənbə

и
___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
M .T.Sidqi  m illi  uşaq  n ə srin in   də  İİK  rLÜmunələri 
sayıla  biləcəK 
kİçİk  həKayələr 
yazm ışdır.  LaKİn  indiyə- 
dəK  onun  heK ayələrindən  söz  açılm am ışdır.  HalbuKİ  hə- 
m in  u şaq   n ə sri  n üm u n ələri  M .T .Sidqinin  tə rtib   etd iy i 
dərslİKİərə 
salınm ış,  «oxu,  q ira ət  m a te ria lla rı  Kİmi
Ч  «« 
4* 
1 
T1
d u şu n u lm u şd u r » .
O nun  u şaq la r ü çü n  
h e K a y ə lə r i 
əsasən  «Əxlaq nüm u- 
nələri»  və  «Q ızlara  hədiyyə»  dərslİK İərində  toplanm ış- 
d ır.  «Əxlaq  nüm unələri»  dərsliyi  m üəyyən  ix tis a rla  
M .T .Sidqinin  1967-ci  ildə  n əşr  olunm uş  «Seçilmiş  peda- 
qoji  əsərləri»nə  d ax il  edilsə  də,  Kİtabın  ad m d an   «peda- 
qoji»  ifad əsi  diqqəti 
b u ra d a K i 
bədii  m a te ria lla rın   ay rıca 
s e ç ilib  
öyrənilm əsindən  y ay ın d ırm ışd ır.  «Q ızlara  hə- 
diyyə»  d ərsliy i  isə 
b ü tü n lÜ K İə 
elm i-ədəbi  təh lild ən   kə- 
n a rd a   qalm ışdır.
«Əxlaq  nüm unələri»  dərsliyindəK İ  əKsər  u şaq   he- 
K a y ə lə r i 
m üəllim -yazıçının  pedaqoji  d ü şü n cələrin in   tər- 
Kİbində  verilm işdir. 
H əm in 
heKayələr 
m ü əllifin   m aarifçi 
b a x ışla rın ı 
əyani 
şəKİldə 
əsaslan d ıran   bədii  y azılard ır. 
LaKİn 
im la  m ətn i 
Kİmi 
verilm iş  nüm unələrdən  pedaqoji 
fİKİr-mülahizə 
q atın ı  ayırıb,  Ьекауэ  h issəsin i  ayrıca 
oxuduqda,  b u n la r bitK in  uşaq heKayələri  Kİmi  səslən ir  . 
«MəKtəbə  davam »,  «Gözü  tox  olan  u şağ ın   heKayəti», 
«Yalançı  uşaq»  və  s. 
heKayələr 
bu 
qəbildən 
olan  m araq h  
ədəbi  n ü m u n ələrd ir.  D ərsliyin  tələblərinə  u y ğ u n  olaraq 
həm in  heKayələrdə  əxlaqi  m əsələlər  ön  mövqeyə  çəKİl- 
m işd ir.  HeKayələrdə  uşaq  və  məKtəbli  o b razları  da  baca- 
rıq la   can lan d ırılm ışd ır.
«Q ızlara  hədiyyə»  dərsliyindəKİ  heK ayələrin 
böyÜK 
ƏKSəriyyətində 
isə  heKayəyə  m əxsus  x ü su siy y ətlər  maa- 
rifçi-pedaqoji  m ülahizələri  ü stələm işd ir.  B u n ların   çoxu 
indİKİ  ib tid a i 
məKtəb  dərsliKİərinə 
salınm ış 
kİçİk 
Ьекау- 
ələr 
Kİmi 
sadə  dildə  yazılm ış,  yığcam ,  m araq lı  h adisələri 
ƏKS  e td irə n ,  əxlaqi-tərbiyəvi  qənaətlər  aşılay an   yaddaqa- 
lan   m üstəqil  bədii  əsərlərd ir.  DərslİKdəKİ  «Rübabə», 
«Sitarə  ilə  xalası»,  «Ruqiyənin  söhbəti»,  «  Övlad  mə- 
həbbəti»  və  s. 
heKayələr 
m illi  u şaq  
nəsrinin 
iİK 
bitKİn
“   ts a  H əbibbəyli.  II
k
  uşaq heKayələri.  «Ədəbiyyat  qəzeti»,  1 
OKtyabr  1993,  № 39

n ü m u n ə lə rid ir.  Ideya-m əzm ununa  görə  b u n la rı 
«məKtəb 
heKayələri»  Kimi  də  dəyərləndirm əK  olar.  F orm a  baxı- 
m m dan  isə  həm in  nümuııələr  m in ia tü r  Ьекауэ  ad lan d ırı- 
la  bilər.  T əxm inən  b ir  əsrə  y ax ın   b u n d an   ə w ə l  hazır- 
lanm ış  «Q ızlara  hədiyyə»  dərsliyindəK İ 
kİçİk 
heKayələr 
hazırKi 
m ərhələdə  də  şag ird lər  üçün  fay d alı  xüsusiyyət- 
lərə 
malİKdir. 
MəKtəb 
uşaqları 
M .T .Sidqinin 
m iniatür 
heKayələrindəKİ 
əxlaqi  öyüdnamələrdən  çox  şey  öyrənə 
bilərlər. 
M aarifçi-didaKtİK  n əsih ət  x ə tti  qorunub  saxla- 
n ılm ışd ır. 
«İkİ 
bacının  söhbəti»  heKayəsində 
əks 
etdi- 
rilm iş  aşağıdaKi  n əsih ətlər  bu  gün  ü çü n   də  m ü asir  səs- 
lənir:  «Balaca bacım ,  sən  hələ 
KİçiKSən. 
E lm in  m əzyətini 
və  faydasını  bilm irsən.  Elə 
bil  Kİ, 
dünayda 
heç  b ir  şey 
elm siz  əmələ  gəlm əz...  İn san ın   h ə r  işin d ə  və  əm əlində 
elmə  eh tiyac  v a rd ır.  İn san ın   şəreıfəti və  heyvan  ilə  in- 
sam n  tə fa v ü tü   elm  ilən  b ilin ir.  Sən  elm  tə h sil  elə, 
təKİ 
d ü n y a və  ax irətd ə   səadətm ənd  olasan».^^
M .T .Sidqi  uşaq  heKayələrini 
rəhbərlİK 
etd iy i  «Tər- 
biyə»  məKtəbiıün  şag ird lərin ə  oxudub  öyrətm iş,  əzbər- 
lətm işd ir.  O,  özünün  m üəllim   və  yazıçı 
Kİmi 
m əqsədini 
aşağıdaKi 
Kİmi 
izah   etm işdir:  «Ey 
m ənim  
xoşbəxt  şag- 
irdlərim !  GərəKdir 
Kİ, 
gözəl  xasiyyətlərə  rəğ b ət  göstərib 
və  pis  sifə tlərə   n ifrə t  edəsiniz.  ÇüıiKİ  elm inə  əməl  et- 
m əyən  alim   əlində  b ir  işıq lı  çıraq   saxlayan  кога  bən- 
zər»^^
M .T .Sidqinin 
k
İ
ç
İ
k
 
heKayələrində  m aarifçi didaKtİK 
ideya  m əzm unla  yan aşı  hadisələri  m üəyyən  sü je t  əsasın- 
da  təqdim  
etməK 
p rin sip in ə  də  əməl  ed ilm işd ir.  Yığcam  
sü je t 
KİçİK 
heKayənin  ana  x ə ttin i,  d ax ili  m ən tiq in i  çat-
d ırm aq d a  m ühüm   rol  oynayır.  Sidqi  əKsər  h a lla rd a   süje- 
t i   dialoqların  əsasında  q u rm u şd u r.  Bu  da  heKayənin 
məKtəb  u şaq la rın ın   yaş  səviyyəsinə  u y ğ u n la şd m lm a sm a  
m ünasib  ş ə ra it y a ra d ır.
H əK a y ələrd əK İ  b ə d ii  o b r a z la r   d a   m a a r if ç i  y a z ı ç ın ın  
if a d ə  
etməK 
i s t ə d i y i   m ə t lə b lə r in   ə s a s   d a ş ı y ı c ıl a r ı   Kİmi
M .T.Sidqi.  Q ızlara hədiyyə.  AMEA Ə lyazm aları  İn s titu tu n u n  
fo n d u ,  A -7,  Q .226,  v.9
13
M .T.Sidqi.  Seçilm iş  pedaqoji  əsərlərl.  В ак
1
,  1967,  səh.56

çıxış  e d irlə r.  B una  görə  də  Sidqi  çox  v a x t 
heKayələri 
k
İ -  
ç İ K  
q əh rəm an larm ın   ad la rı  ilə  a d la n d ırır,
M aarifçi  ədibin  «HeKayətlər»  ad la n d ırd ığ ı  bədii 
n ə sr  n ü m u n ələri 
kİçİk 
m in ia tü rlə rd ə n   ib a rə td ir.  Bu 
mi- 
n ia tü rlə rd ə   b ə d ü  
təhKİyə 
ilə  yığcam   sü je t,  y ax u d  
k
İ
ç
İ
k
 
mÜKalimə 
b ir-b irin i  tam am layır.  «HeKayətlər»  adlandı- 
rıla n   lətifəsay ağ ı  m in ia tü rlə r  də  S idqinin  d ig ər 
k
İ
ç
İ
k
 
heKayələri  Kİmi  vahid  m aarifçi  am ala  x id m ət  edir.
M aarifçi  şa ir  və  yazıçı  olm aqla  y an aşı,  M .T.Sidqi 
həm   də  tan ın m ış  alim -pedaqoq,  əxlaq  nəzəriyyəçisi  və 
görKəmli  m əK təbşünasdır,  B ununla  belə,  onun  elm i  fəa- 
liyyətində  ədəbi-fəlsəfi  m əsələlər  də  Öz  əKsini  tap m ışd ır. 
S idqinin  «НеукэИ-insana b ir nəzər>>  əsəri  n əsrlə yazılnaış 
KİçİK 
ədəbi-fəlsəfi  traK tatdxr.  B urada  m ü əllifin   h əy at  və 
cəm iyyət,  ictim ai-m ədəni  tərəqqi  haqqındaK i  fİKİr  və 
d ü şü n cələri  ƏKS  e td irilm işd ir.  S idqinin  in sa n ın   form a- 
laşm ası  və  bəşər  cəm iyyətinin  Keçdiyi 
inKİşaf 
m ərhələlə- 
ri  barədəKİ  elm i  m ülahizələri  öz  dövrü  üçün  yeni  və  cəl- 
bedici  idi.  B una  görə  də  həm in  əsər  M .T.S idq in in   vəfa- 
tın d a n   sonra  1912-ci  ildə  BaKida  «Ziya»  m ətbəəsində 
kİ- 
ta b   h alın d a  çap  olu nm u şd u r.  «HeyKəli-insana  b ir  nəzər» 
əsəri  nəticə  etib arilə  m aarifçiliyə  çağ ırış 
Kİmi  səslənən 
fay d alı  elm i  m ənbədir.  B urada  bədii 
təfəKKÜrün 
m əhsu- 
lu   olan 
fİK İr 
və  m ülahizələrdən  də istifa d ə   olun m u şd ur.
M .T.S idqinin  elm i  irsin d ə  onun  «PuşKİn»  adlı 
Ki- 
ta b ı  x ü su si  y e r  tu tu r .  Bu  Kitab  m ü əllim -şairin  26  m ay 
1899-cu  il  ta rix d ə   N axçıvanda  «Tərbiyə»  məKtəbinin 
pedaqoji  KOİleKtivi  və  şəhər  ictim aiy y ətin in   nüm ayəndə- 
lə ri  q arşısın d a  A .S.PuşK İnin  anadan  olm asm ın  100 
illİK 
yubileyi  m ünasib ətilə  oxuduğu  m əruzənin  m ətnindən 
ib a rə td ir.  Əsər  A zərbaycanda  PuşKİnə  h ə sr  olunm uş 
iİK 
elmi  mənbələrdən  biri  Kİmi 
m ühüm   əhəm iyyətə 
maliK- 
d ir.  K itab   1914-cü  ildə  BaKida  İsabəy  A şurbəylinin 
«Kaspi»  m ətbəəsində  çap 
olunm uşdur.
A dından  da  g öründüyü  Kİrai,  «PuşKİn»  K itabında 
ru s   ədəbiyyatının  ən  görKəmli  nüm ayəndələrindən  olan 
A .S.PuşK İnin  h əy atı  və  yarad ıcılıq  yolu  işıq lan d ırılm ış- 
d ır.  M .T .Sidqi  PuşK İnin  ədəbi  xidm ətlərin ə 
y Ü K S Ə K  
qiy- 
m ət  v erm işd ir:  «ZəKavətli  A .S.PuşK in  ru s   şa irlə rin in

h am ısın d an   sahibi-im tiyaz  və  cüm ləsindən  sərəfraz  və 
süxənpərdaz  hesab  olunur».^^
K itab d a  PuşK İnin  h əy atı  və  fəaliy y əti  onun  sələflə- 
r i  və  m ü a sirlə ri  ilə  əlaqəli 
şəKİldə 
d əy ərlən d irilm işd ir. 
B u rad a  ru s  ədəbiyyatınm   görKəmli  nüm ayəndələrindən 
N .M .K aram zin ,  İ.A .K rilov,  A .S.Q riboyedov,  M .Y.Ler- 
m antov  və  b aşq aları  haqqında  da  m əlum at  v erilm işd ir. 
S ələfləri  PuşK İni  y e tirə n   ədəbi  zəm in,  x ələfləri  isə  onun 
davam çıları  Kİmi  qiym ətləndirilm işdir.
M .T .Sidqinin  «PuşKİn»  K itabm da  ru s   ədəbiyyatın- 
daKi  Qafqaz  m övzusuna  da  to x u n m u şd u r.  BütövlÜKdə 
Qafqaz  m övzusu  d ig ər  m ü asirləri 
Kİmi 
PuşK İnin  də  əsas 
ilham   q ay naq larınd an   b iri  Kİmi  d əy ərlən d irilm işd ir. 
M .T .Sidqinin  m əruzəsində  deyilir:  «Qafqazın  fərəh fəza 
hav ası  və  m ənzəreyi-dilguşası  PuşKİni  özünə  valeh  və 
h ey ran   eylədi.  O dur  kİ,  PuşKİn  Qafqaz  d a ğ la rm a   şairlİK 
nöqteyi-nəzərindən  baxıban  b ir  neçə  m üəssər  və  ibrətə- 
ngiz  şerlər  in şad   edibdir 
Kİ, 
о  şerləri  oxuyub  d ə ry aft 
edən  əhli-zövq  PuşK İnin  sü x ən fərin   (u stad -I.H .)  olmağı- 
n ı  ...  e tira f  eylər».^®
«PuşKİn»  əsəri  ilə  Sidqi  həm  də  ciddi,  sə riştə li  b ir 
ədəbiyyatşünas  olduğunu isb at  etm işd ir.
S idqinin  elm i  irsin d ə  «M üxtəsər  co ğ rafiy a  risaləsi» 
əsərin in   x ü su si  y eri  v a rd ır.  X alq  m üəllim inin  hələ  XIX 
əsrin   so n ların d a 
b öyü K  
çətinlİKİə  co ğ rafi  m əlu m atları 
toplayıb  sistem ləşdirm əsi,  m üstəqil  b ir  dərslİKdə 
əks 
et- 
d irm əsi  m ütərəqqi  elm i  hadisədir.  Onun  h azırlad ığ ı 
«M üxtəsər  coğrafiya  risaləsi»  A zərbaycanda  İİK  coğra- 
fiy a   d ə rsliy id ir.  Bu  dərslİK  Sidqinin  həm   də 
yÜKsəK 
ha- 
z ırh q lı  və  m əlum atlı  b ir  coğrafiyaşünas  old u ğ un u   da  is ­
b a t  edir.
D övrünün  görKəmli  ziy alıları  ilə  m əK tublaşm ası 
M .T .Sidqinin  əlaqə  və  m ü n asib ətlərin in   əhatə  d airəsin i 
tə s ə w ü r   etm əyə  imKan  yarad an,  onun  b a x ışla rım   və  xa- 
raK terin i  ay d ın laşd ıran   dəyərli  m ənbələrdir.
M .T.Sidqi  1903-cü  ilin  
deKabr  ayında 
v ə fa t 
etm iş 
və  N axçivan 
şəhərində 
dəfn  olu n m u şd u r.  GörKəmli 
ziya-
M .T.Sidqi.  PuşKİn.  Bəki,  1914,  s ə h . l l  
M .T.Sidqi.  PuşKİn.  В ак
1
,  1914,  səh.7

lıla r b u   v a x tsız ,  gözlənilm əz  acı 
itKİ 
ü çü n   ö zlərin in   də- 
rin   «izh ari-təəssü flərin i»   b ild irm işlər.  0   v a x t  Azər- 
baycan  dilində  yeganə  m ətb u at  orqanı  olan  «Şərqi-Rus» 
qəzetində  S idq in in   v ə fa tm a   h əsr  olunm uş 
neKroloq, 
m ü x tə lif  şe rlə r,  məqalə  və 
m ə K tu b ia r  
dərc  o lu n m u şd u r. 
B aşsağlığı  xaraK terli  bu  m əqalələrdə  «ədibü-şair,  müəl- 
limü-Kamil»  m ərhum   M .T .Sidqinin  A zərbaycan  ədə- 
b iy y atı  və  pedaqoji  fİKri  tarixindəK İ  d ü rlü   x id m ətləri 
e h tira m la   yad  edilm işdir.  M .S.O rdubadi  və  H üseyn  Ra- 
sizad ən in   həm in  m ünasibətlə  «Şərqi-R us»da v erilm iş  şer 
və 
m əqalələrində  ədəbiyyat  və  m a a rif  adam ı 
Kİmi 
M .T.Sidqiyə  bəslənilən 
ü m u m x a lq  
e h tira m ı  öz 
əKSİni 
ta p m ışd ır.  M .S.O rdubadi  m aarifçi  şa irin   şəx siy y əti  və 
x id m ə t l ə r in i 
«sədaqət  к аш » ,  «dəryayi-hİKm ət»,  «sərvi- 
m ərifət» ,  «m əşhuri-vilayət»  səviyyəsində  üm um iləşdir- 
m işd ir.  Ə sgər  H acızadənin  m əqaləsində  m ərh u m u n   ailə- 
sinə  m addi  y ard ım   göstərm əsi  m əsələləri  nəzərə  çarpdı- 
rılm ışd ır.  Cəlil  M əm m ədquluzadənin  «vida  sözü»ndə  isə 
M .T .Sidqinin 
m a a r ifç iliK  
hərəKatındaKi  əvəzsiz  xidm ət- 
ləri  e h tira m la   yad  olunm uş,  ədəbi  p o rtre ti  canland ırıl- 
m ış d ır : 
«M ərhum un  şəxsi  sifə tlə ri 
m i s i l s i z   id ilə r :  
təm- 
Kinli,  m öm in,  sadiq,  saKİt,  xoşəhval,  rəh m d il  və  xeyir- 
x ah.  Gözəl-gözəl  x asiy y ətlər  Sidqini  N axçıvanda  zərbül- 
m əsəl  eləm işdilər,  0 ,  hörm ət  və  m əhəbbəti 
Kİ, 
cam aatı- 
m ız  m ərh um a  g ö stərird i,  -  indiyə 
K İm i 
heç  b ir 
ş ə x s ə  
gö- 
stərm əy ib ...  K üçə  və  b azarda  S idqini  b arm aq  ilə  göstə- 
rird ilə r.  M ərhum un  v ə fa tı  g ü n ü   çox  Kİşilər  göz  yaşı 
tÖKÜb. 
C ənazəsini  dəfn  eləməyə  gedən  cam aatı 
KÜçələr 
tu tm u rd u   və  yəqinül-yəqin  bu  cam aatm   ham ısı  b aşın ı 
aşağ ı  dİKİb,  qəlbində  deyirdi:  «Getdi  cahandan  həzrəti- 
Sidqi,  yüz  m in  heyf,  yüz  m in  əfsus!!»^®
GörKəmli  pedaqoq  və  m aarifçi  yazıçı  M .T .Sidqinin 
h əy atı,  pedaqoji  fəaliy y əti  və  y arad ıcılıq   yolu  m üəyyən 
səviyyədə  ö y rən ilm işd ir.  V axtilə  İb rah im   M ollayev  ədi- 
b in   pedaqoji  g ö rü şləri  və  m əK təbdarhq  fəaliyyətindən, 
Y avər  Eyvazov  ədəbi-publisist  y arad ıcılığ ın d an   nam izəd- 
lİK 
d isse rta siy a la rı  m üdafiə  etm işd ir.  Bir'  çox  görKəmli
Cəlil 
M əm m ədquluzadə.  G etdi  cähandan 
H əzrəti-Sidqi.  «Şərqi 
Rus»  qəzeti,  30  y an v ar,  ,1904j№ ll^^ 
.  •*,
t  f

alim lərin   -   Feyzuİla  Qasımzadə,  Məmməd  Cəfər,  Əziz 
Ş ərif,  F iru d in   KÖçərli,  Abbas  Zamanov,  Əziz  M irəhm ə- 
dov,  K am al  Talıbzadə,  BəKİr Nəbiyev,  Şıxəli  Q urbanov, 
Qulam  M əm m ədli,  X eyrulla  M əmmədov,  Şam il  Q urba­
nov,  ŞÖvqü  N ovruzov,  M irabbas  A slanov və  b aşq aların ın  
monoqrafİK  tədqiqatlarında 
və  m əqalələrində  M .T.Sidqi- 
dən 
bəhs 
olun m u şd ur. 
B ununla 
belə, 
fİKrimizcə, 
M .T .Sidqinin  h əy atı  və  fəaliyyəti  tam   h ald a,  b ü tü n   yön- 
ləri 
ilə  təd qiq olunm am ışdır.
M öhtərəm   ədibin  əsərlərin in   n ə şri  sahəsində  də 
m üəyyən  işlə r  g ö rü lm ü şd ür.  Onun  «Mənzumə»  ad lı  şeri 
1908-ci  ildə  «Irşad»  qəzetində  dərc  o lu n m u şd u r.  M əşhur 
ədəbiyatşünas  F.K öçərli  1911-1914-cü  illərd ə  Qoridən 
M əm m ədəli  Sidqiyə  göndərdiyi  m əK tublarında  a ta sı  Sid- 
qxnin  əsərlərin i  «M illət  m ah»  etməK  ü çü n   b u n la n   top- 
layıb  n ə şr  etdirm əy i  vacib  saym ışdır.  Oğlu,  tan ın m ış 
tərcüm əçi  və  p u b lisist  M əmmədəli  Sidqi  Səfərovun 
(1888-1956)  b u   sahədəKİ  xidm ətləri  təq d irəlay iq d ir.  O, 
əsrin   ə w ə llə rin d ə   M .T.Sidqinin  «Kəblə  N əsir»  (1910), 
«HeyKəli-insanə  b ir  nəzər»  (1912),  «PuşKİn»  (1914) 
əsərlərin i  ay rıca  Kitab  halın da  n əşr  e td irm işd ir.  «Kəblə 
N əsir»  mənzTim  heKayəti  «Azərbaycan  u şaq   ədəbiyyatı 
antologiyası»na  daxil  edilm işdir.  B undan  başqa,  m üxtə- 
lif  m ü n təx ab at  və  şer  to p lu ların d a  S id şin in   cəmi  b ir  ne- 
çə  qəzəli  o x u cu lara  ç atd ırılm ışd ır.  1967-ci  ildə  isə  gör- 
Kəmli 
pedaqoqun  «Seçilmiş  pedaqoji  əsərləri»  n əşr 
o lu n m u şd u r.  «MəKtəb  heKayətləri»  (1996)  K itabm da  (to- 
playanı, 
tə rtib  
edəni 
və 
m üqəddim ənin 
m üəllifi 
l.H əbibbəyli) 
böyÜK 
ədibin  uşaq  heKayələri  və  elmi-ədəbi 
irsin d ə n   n ü m u n ələr  toplanılm ışdır.
«A zərbaycan  uşaq  ədəbiyyatı  m ü n təx əb atı» n d a 
(tə rtib   edəni  X.  Məmmədov,  A .H əsənov)  M .T .Sidqinin 
m aarifçi-pedaqoji  və  elmi-ədəbi  irsin d ən   bəzi  nüm u n ələr 
v e rilm işd ir  (2002).
B ü tü n   b u n la r  nə  qədər  faydalı  olsa  da,  M .T .Sidqi­
n in  əsə rlə rin in   ancaq  m üəyyən  qism ini  əhatə  ed ir.  Müx- 
tə lif  arx iv lərd ə,  x üsusən,  A zərbaycan  E lm lər  Ajcademiy- 
ası  Əlyazmaj:ai'i   liibCilLiltmuH  füuüiıdH  -tnaarifgi  ədibin 
yüzlərlə  şerij  m əqaıəsr vərməKrat)iaTı  m lihafizə  olunma- 
q d a d ır . 
Oxufculafc'gx$^<:^rxf 
bu 
K itab   h ə m in

qiym ətli  əlyazm alan  xəzinəsindən  toplanmış  ə sə rlə rin   və 
məKtubların  əsas  b ir  hissəsindən  ibarətdir.  Q arşım zdaK i 
K itab  
M .T .Sidqinin  elmi>ədəbi  və  pedaqoji  ə sə rlə rin in   İİK 
toplusudur,  b irin ci  KÜliiyatıdır.  B u rad a  to p lan an   əsərlə- 
ri  onun 
KİassİK 
üslubda və  m aarifçi  ru h d a  yazdığı  şer və 
heKayələri,  elmi-pedaqoji  irs i  barədə  ə h a tə li  tə s ə w ü r  
y a ra tm a ğ a  
imKan 
y a ra d ır.  Üm id 
edirİK  Ki, 
görKəmli 
m a a rif  xadim i, 
böyÜK 
mütəfəKKİr, 
m aarifçi,  ədib  Mə- 
həm m əd  Tağı  Sidqinin  haqqında  müstəqilliK  işığında 
sanballı  elm i  əsərlər  m eydana  çıxacaq,  onun 
gələcəK 
KÜlliyatları  yeni  a x ta rış la rın   sayəsində  d ah a  da  zəngin- 
ləşdiriləcəK dir.
I s a   H əbibbəyli
N axçiva n DÖvldt  Universitetinin 
reKtoru,
A M E A -n ın   həqiqi  üzvü