M əsləhətçi: C. Q. Nuriyev. Elm V ə Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»
Yüklə 420,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
44
1.4. BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜ: FORM ALARI, PRİNSİPLƏRİ VƏ AMİLLƏRİ Beyn əlxalq ticarət ölkənin müəyyən növ məhsullar və ya qrup m əhsullar üzrə ixtisaslaşması və onların xaricdə satılması hesabına İnkişaf edir, beynəlxalq ticarətin əsasını beynəlxalq əmək bölgüsü təşkil edir. Beyn əlxalq əmək b ölgüsü təsərrüfat həyatının beyn əlmiləlləşməsini əks etdirməklə, ayrı-ayrı ölkələr daxilində ictimai əmək bölgüsünün təbii davamıdır. Məntiqi və tarixi olaraq ictimai əmək bölgüsünün üç əsas növünü fərqləndirirlər: ümumi, xüsusi, tək. Ümumi əmək bölgüsü dedikdə, əmək bölgüsünün istehsal sferalarına görə (hasilat və emal sənayesi, kənd t əsərrüfatı, nəqliyyat və s.) xüsusi əmək bölgüsü dedikdə, iri sah ələraltı sferalar daxili əmək bölgüsü, tək əmək bölgüsü dedikd ə, sahələr daxilində fəaliyyət növünə görə əmək bölgüsü n əzərdə tutulur. Beyn əlxalq əmək bölgüsü iki prosesin - ixtisaslaşma və kooperasiyanın vəhdəti halında meydana gəlir. İxtisaslaşma iki istiqam ətdə (istehsal və ərazi) inkişaf edir. İstehsalın ixtisaslaşmasından asılı olaraq, onu sahələrarası, sahədaxili və ayrı-ayrı komponentlərin ixtisaslaşmasına bölürlər. Ərazi ixtisaslaşması ayrı-ayrı ölkələr, qrup ölkələr və regionlar üzrə h əyata keçirilir. İxtisaslaşmanın əsas növləri aşağıdakılardır; predmet üzrə, yəni ayrı-ayrı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşma; texnoloji v ə ya mərhələlər üzrə ixtisaslaşma, yəni ayrı-ayrı əməliyyatla 45 rın həyata keçirilməsi və ya ayrılıqda texnoloji proseslərin yerinə yetirilm əsi. Kooperasiya - bu müəssisələrin fəaliyyətini birləşdirən mürəkkəb prosesdir. O, aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərinə görə təsnifləşir; - növlərinə görə (iqtisadi kooperasiya, sənaye üzrə); - m ərhələlərinə görə (istehsal qabağı, istehsal, kommersiya); - obyekt v ə subyektlərin sayına görə. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alsaq, beynəlxalq əıtıək bölgüsü - ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsidir və bunun əsasında müəyyən növ məhsullar istehsalı üzrə ayrı- ayrı ölkələr üzrə ixtisaslaşma, ölkələrarası mal mübadiləsi baş verir. Tarixi inkişafın bu və ya digər mərhələsində, beynəlxalq əmək bölgüsü sistemi istehsalın vəziyyətini əks etdirməklə, əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Natural təsərrüfat dövründə, əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etmədiyindən, beyn əlxalq əmək bölgüsünün yalnız elementləri mövcud idi, bu da ayrı-ayrı ölkələrin təbii şəraitlərinin müxtəlif olması ilə müəyyən olunurdu, ölkələrarası mübadilə, bu ölkədə istehsal olunmayan v ə uzun daşınma müddətində öz istehlak qabiliyyətini saxlayan b əzi məhsul növləri üzrə məhdudlaşırdı. Beyn əlxalq əmək bölgüsü prosesi, inkişaf etmiş ölkələrin maşınlı İstehsala keçdiyi dövrdən, yəni təxminən XIX əsrin ortalarından daha intensiv inkişaf etməyə başladı. Nəticədə dünya bazarı formalaşdı və onun milli bazarlara nisbətən bəzi xüsusiyyətləri meydana gəldi: 46 - dünya bazarının inkişafına, xarici ticarət və beynəlxalq ticar ət siyasəti böyük təsir göstərir; - milli t əsərrüfatlar üzrə əmtəələrin hərəkəti məhduddur. Ayrı-ayrı ölkələrdə İstehsal olunan məhsulların hamısı dünya bazarına daxil olmur, dünya bazarında qiymətin xüsusi sistemi - dünya qiymətləri fəaliyyət göstərir. Dünya bazarının inkişafı müasir dünya təsərrüfatının formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Əgər bu kateqoriyaya texniki- iqtisadi amil kimi baxsaq, aydın olar ki, dünya t əsərrüfatının inkişafı istər bütövlükdə, istərsə də onun ayrı-ayrı hiss ələri baxımından müəyyən qanunauyğunluğa müvafiq olaraq inkişaf edir, belə ki, müasir istehsalın maddi əsasını bu və ya dig ər milli təsərrüfatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq m aşın texnikası təşkil edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, istehsal prosesind ə hər yerdə və həmişə maşın texnikasından istifad ə edilir, əgər belə texnika tətbiq edilmirsə bunu sadəcə olaraq İqtisadi gerilik şərtləndirir. Müasir istehsal vasitələri bir-birinə əks olan müxtəlif sosial sisteml ərdə tətbiq olunur və onun nəticələri müxtəlif ola bilər. Bu nöqteyi-nəzərdən dünya təsərrüfatı bir sistem kimi qarşılıqlı əlaqədə olan daxili ziddiyyətli müstəqil sistemlərin məcmusudur. Dünya təsərrüfatı kateqoriyası milli təsərrüfatların sadəcə m əcmusu deyil, beynəlxalq əmək bölgüsü ilə əlaqədar olan və bir-biril ə müəyyən iqtisadi münasibətlərdə olan tam bir sistemdir. Bununla əlaqədar onun yeni keyfiyyət dəyişiklikləri əmələ gəlir: y əni bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan milli iqtisadiyyatların s əmərəliliyi, izolə edilmiş milli iqtisadiyyatların səmərəliliyindən yüksək olur. 47 Bel əliklə, dünya təsərrüfatı beynəlxalq iqtisadi münasibətlər vasitəsilə ayrı-ayrı ölkələrin və ya qrup ölkələrin milli t əsərrüfatlarını birləşdirir, öz növbəsində İsə onun səmərəli f əaliyyət göstərməsini və onları təşkil edən hissələrin artımını t əmin edir. XX əsrdə beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya t əsərrüfatının inkişafı təsərrüfat həyatının hərtərəfli beyn əlmiləlləşməsi ilə xarakterizə, olunur. Bu prosesə müxtəlif amill ər təsir göstərir: 1) Coğrafi amillər. Yer kürəsində təbii resursların eyni zamanda bitki v ə heyvanlar aləminin qeyri-bərabər yerl əşməsi, müxtəlif torpaq-iqlim şəraiti, məhsul istehsalının artması, yeni istehsal sahələrinin meydana g əlməsi, xammallara olan zəruri tələbat və s.- dır ki, onların ehtiyatı da məhduddur. Bu, xammalla z əngin olan ölkələrdə məhsul istehsalını stimullaşdırır. Bundan başqa ərzaq məhsullarına (o cümlədən kənd t əsərrüfatı mallarına da) tələbat artır ki, bunların da istehsalı müəyyən torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır. 2) M əhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi. Aydındır ki, onun vasit əsilə istehsalda yalnız dərin ixtisaslaşma və hazır məhsulların geniş bazarı olduqda səmərəli olur. 3) Elmi-texniki t ərəqqi. İstehsal olunan məhsullar və istehsal texnologiyası tez- tez deyişdikdə bir ölkə daxilində bütün məhsul növlərinin optimal inkişafı mümkün deyildir. Ona görə də, məhsulların, xidmətlərin v ə istehsal amillərinin aktiv mübadiləsi lazımdır. Bu şəraitdə əksər ölkələrdə milli təsərrüfatların inkişafında obyek 48 tiv meyl müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində xarici ticarət inkişaf edir, bunu 80-cı illərin ikinci yarısında dünyada gedən əsaslı dəyişikliklər sübut etdi. Milli təsərrüfatların daha çox açıqlığa meyli, müasir beynəlxalq əmək bölgüsü inkişafının xarakterik əlamətidir. Beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma s əviyyələrinə görə milli təsərrüfatları bir-birinə zidd iki qrupa bölmək olar: - tam bağlı; - tam açıq. Tam bağlı dedikdə, daxili ehtiyat mənbələrinə əsaslanan v ə dünya iqtisadiyyatında gedən meyllərdən asılı olmayan iqtisadiyyat başa düşülür. Belə olan halda ölkələrin iqtisadi əlaqələri digər milli təsərrüfatlarla minimum səviyyədə olur. Tam açıq iqtisadiyyat dedikdə isə, elə iqtisadiyyat başa düşülür ki, onun inkişafı dünya təsərrüfatında fəaliyyət göstərən meyll ərlə müəyyən edilir. Ölkələrin xarici əlaqələri güclənir, həm d ə daha yüksək inkişaf səviyyəsinə keçdikcə, onlar genişlənir. Bir ölkənin digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələri o demək deyildir ki, o açıq iqtisadiyyata malikdir. Hal-hazırda ayrıca bir ölkənin iqtisadiyyatı dünya təsərrüfatından təcrid olunmuş şəkildə, digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələr olmadan inkişaf edə bilm əz. Lakin ölkələrin bəzilərinin iqtisadiyyatı daha açıq, dig ərləri isə nisbətən açıq ola bilər, iri ölkələrin iqtisadiyyatları az d ərəcədə açıq olurlar. Açıqlıq dərəcəsi həmçinin ölkənin təbii resurslarla t əmin olunma dərəcəsindən, əhalinin sayından, daha d əqiq desək, onun alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır və bunlar m əhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Əgər m əhsuldar qüvvələr bərabər səviyyədə inkişaf etmiş 49 dirs ə, onda az iqtisadi potensialla iqtisadiyyat daha açıqdır. Bundan başqa, iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi həmçinin milli istehsalın sahə quruluşundan asılıdır. Baza sahələrin (metallurgiya, energetika) xüsusi çəkisi nə qədər yüksək olarsa, beyn əlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma və ya açıqlıq dərəcəsi d ə bir o qədər az olur. Əksinə bəzi sənaye sahələri xüsusən maşınqayırma, elektronika, kimya və s, daha dərindən ixtisaslaşmanı tələb edir ki, bununla da ölkələrin qarşılıqlı əlaqəsi v ə buna müvafiq olaraq iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi artır. Ölkə iqtisadiyyatında açıqlığın artması bir çox mürəkkəb probleml ər yaratmışdır ki, onlardan biri də ölkənin iqtisadi t əhlükəsizliyidir, yəni ölkənin dünya iqtisadiyyatı ilə optimal əlaqələrinin müəyyən edilməsidir. Öz enerji və xammal ehtiyatları olmayan ancaq, sənaye c əhətdən inkişaf etmiş ölkələrin inkişafına təsir edən mühüm amill ərdən biri iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsidir. Bütün dünya ölkələri beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak edirlər, deməli, bir- biril ə iqtisadi əlaqələrə malikdirlər, bu da beynəlxalq əmək bölgüsünün subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin asılılığını gücləndirir, ixtisaslaşma və kooperasiyadan gələn gəlirin əlaqələndirilməsi xarici neqativ təsirlərdən qorunmağa gətirib çıxarır. Nəticədə milli iqtisadiyyatın qeyri-sabit inkişaf riski yaranır ki, bu da ölkələrin açıqlığı üçün kommersiya münasibətləri yaradır. Ona görə də, ayrı-ayrı ölkələrdə xarici ticarətin inkişafı qarşılıqlı asılılığı müəyyən edən nisbi iqtisadi açıqlıq ola bilər. Qarşılıqlı asılılıq iqtisadi asılılığa gətirib çıxara bilər, çünki xarici amill ər bu və ya digər situasiyalara əhəmiyyətli təsir göstərirlər. Asılılıq o vaxt yaranır ki, hər hansı problemi həll .50 ed ərkən uyğunlaşmaya müvafiq dəyişikliklər edilməsi tələb olunur. Uyğunlaşma dedikdə, dövlətin xarici amillə əlaqədar baş vermiş neqativ situasiyalara təsir etmək qabiliyyəti başa düşülür. Bel əliklə, xarici iqtisadi əlaqələri təkmilləşdirmək üçün xarici s əbəbləri və ya onun nəticələrini aradan qaldırmalı, ya da uyğunlaşma xərclərini digər ölkələrin üzərinə qoymalı. Uyğunlaşma imkanlarının məhdud hədləri vardır. Uyğunlaşma tədbirləri içərisində aşağıdakıları göstərmək olar; - ticar ət əlaqələrinin diversifikasiyası (diversifikasiya - fəaliyyət sah əsinin müxtəlif növ məhsulları və ya müxtəlif bazarları əhatə etm əsidir); h ərtərəfli əməkdaşlığın möhkəmlənməsi v ə intensivl əşməsi; ehtiyatlara q ənaət və onların yaradılması; ixrac istehsalının yaranması və formalaşması. İqtisadi təhlükəsizliyin pozulmasının əsas şərti təhlükədir. Yüklə 420,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|