Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1
Yüklə 1,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 QİDA FİZİOLOGİYASI FƏNNİ AZƏRBAYCAN BÖLMƏSİ MUHAZİRE 1. QİDA FİZİOLOGİYASININ QISA İNKİŞAF TARİXİ Plan 1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi 2.Qida fiziologiyasi kursunun predmeti və vəzifələri 1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi Qida fıziologiyası nisbətən cavan elm olmaqla, onun bəzi nəzəri və təcrübi əsasları XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Fizika, kimya, fıziologiya və təbabət sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, bu sahələrdə canlı orqanizmlərə, onların qidalanması proseslərinə şamil edilə bilən bəzi qanunların və ölçmə metodlarının kəşfı qida və qidalanma haqqında ilk elmi təsəvvürlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. R. Mayer, C.Coul, H. Helmhols, M.V. Lomonosov, Y. Libix və digər alimlərin adları ilə bağlı olan bəzi fıziki-kimyəvi qanunlar-enerji, maddə və hərəkətin çevrilməsi və saxlanılması qanunları canlı orqanizmdə, ətraf mühit ilə canlı orqanizm arasında maddələr və enerji mübadiləsi proseslorinin bioloji mahiyyətini dərk etməyə kömək etmişdir. X1X əsrin ikinci yarısında M. Rubner və başqa tədqiqatçılar qida maddələrinin kalori (enerji) dəyərliliyi haqqında təsəvvür yaratmış, bədəndə enerji mübadiləsinin kəmiyyət göstəricilərini ölçmək və hesablamaq üçün effektli metodlar təklif etmişlər. Kalorimetrik üsulun yaradılması və onun daha da təkmilləşdirilməsi qida fıziologiyasının inkişafında mühüm mərhələ kimi qeyd olunmalıdır. Bu dövrdə bəzi tədqiqatçılar qida çatışmazlığı hallarının fızioloji və patoloji nəticələri haqqında ilk elmi mülahizələr irəli sürmüşlər. Kimyaçı alimlər və qida texnologiyası mütəxəssisləri tərəfindən qidanın kimyəvi tərkibinin öyrənilməsi, 2 əsas qida maddələrinin müəyyən edilməsi, orqanizmin normal böyümə və inkişafı üçün ilk növbədə lazım olan qida maddələrinin - zülal, şəkər və yağların əhəmiyyəti məsələləri gündəliyə qoyulmuşdur. Böyük rus alimi İ.M. Seçenovun qida fıziologiyası elminin inkişafında xüsusi xidmətlərini isə onun XIX əsrin sonlarında dərc etdirdiyi bir sıra elmi materiallardan, orqanizmdə baş verən proseslərin retlektor mexanizmi ilə bağlı fıkirlərindən izləmək mümkündür. XX əsrin başlanğıcında fızioloq alim İ.P.Pavlov heyvanlarda (itlərdə) qidanın həzmi proseslərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş ilk fundamental tədqiqatlar aparmışdır. İ.P.Pavlov həzm fıziologiyasının banisi hesab olunur. Qidanın ağız boşluğunda, mədə və bağırsaqlarda həzm olunmasına təsir göstərən həzm şirələrinin və onların ifrazı proseslərinin təcrübədə xüsusi eksperimental üsullarla (məs: fıstula metodu və s.) öyrənilməsi nəticəsində İ.P.Pavlov qidalanmaya dair bir sıra mühüm qanunauyğunluqlar kəşf etmişdir. O, göstərmişdir ki, həzm prosesləri qidanın kəmiyyət və keyfıyyət göstəricilərindən, xarakterindən, orqanizmə təsir göstərən şərti və şərtsiz amillərdən, heyvanın qida davranışından xeyli asılıdır. Qida fıziologiyası sahəsində İ.P.Pavlovun klassik tədqiqatları indi də yüksək qiymətləndirilir. Onun bu sahədə dərc etdirdiyi kitabları və elmi materialları vərəqlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq. Rus fızioloji məktəbinin banisi sayılan İ.M.Seçenovun mərkəzi sinir sistemi- nin fəaliyyəti ilə əlaqədar elmi tədqiqatları, qan dövranı, həzm və beyin fiziologi- yası sahəsində böyük rus fizioloqu İ.P.Pavlovun apardığı tədqiqatlar "Qida fıziolo- giyası"nın sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar. Təsadüfı deyildir ki, bu alimlərin hər ikisı məhz həmin elmi nailiyyətlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüşlər. Əhalinin müxtəlif qrupları və ya kontingentləri üçün qidanın normalaşdırıl- ması, qidada zülal, şəkər, yağ, vitamin, mineral duzlar və s. kimi əsas kompo- nentlərin optimal normaları və nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi də elmi şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə M.N. Şaternikov, O.P. Molçanov, 3 İ.P. Razenkov, N.M. Lunin, A.V.Palladin, A.A. Pokrovski kimi alim və həkimlərin böyük xidmətləri olmuşdur. Akademik A.A.Pokrovski qida biokimyası, fıziologiyası və patologiyası sahə- lərində geniş elmi tədqiqatların təşkilində mühüm rol oynamışdır. Hələ keçmiş so- vet dövlətinin mövcudluğu dövründə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasmın nəzdində və A.A.Pokrovskinin bilavasitə rəhbərliyi altında "Elmi-Tədqiqat Qida İnstitutu" fəaliyyət göstərmişdir. İnstitut əhalinin müxtəlif kontingentlərı üçün qidaya olan tələbatların elmi əsaslar üzərində yaradılmış yeni normativ göstəricilərinin işlənib hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır. XX əsrin sonlarından akademik A.M.Uqolev və onun şagirdlərinin apardığı elmi-tədqiqat işləri qida fıziologiyası elmini daha da inkişaf etdirmişdir. Bu ba- xımdan A.M. Uqolevin "Adekvat qidalanma nəzəriyyəsi və trofologiya" adı altında dərc etdirdiyi monoqrafıya və bu istiqamətdə elmi məqalələrinin rolunu xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Burada adekvat qidalanma nəzəriyyəsinin əsas postulatları işıqlandırılmaqla, klassik tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinə onun tərkib hissəsi kimi baxılır. Bunlardan əlavə, XX əsrin əvvəllərindən 90-cı illərə qədər fəaliyyət göstərən Moskvadakı "Ümumittifaq İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (indiki Ümum- rusiya Qidalanma İnstitutu), Ukraynada "İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (Ukrnitop) və digər elm idarələri də əhalinin qidalanması ilə bağlı elmi məsələlə- rin, iaşə müəssisələrində kütləvi qidalanmanın və pəhriz qidalanmasının təşkili ilə əlaqədar elmi biliklərin işlənib hazırlanmasında böyük rol oynamışlar. Prof. D.İ.Lobanov, prof. E.P.Kozmina, prof.V.S. Baranov, akad. M.İ.Belyayev, prof. A.İ.Mqlinets, dos. Q.N.Lovaçeva, dos. N.R.Uspenskaya, prof. M.İ.Peresiçnıy kimi alimlərin və onların şagirdlərinin apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri də "Qida fıziologiyası" elminin gələcək inkişafında xüsusi qeyd olunmalıdır. İnsanın qidalanması bioloji və sosial problem olduğundan bu məsələ beynəl- xalq səviyyədə, bir sıra mötəbər beynəlxalq təşkilatların bilavasitə təkidi və iştirakı ilə vaxtaşırı müzakirə edilmiş və indi də edilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının illik hesabatlarına görə dünya əhalisinin ancaq yarıya qədəri normal qidalanma 4 imkanlarına malikdir. Hətta, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə belə əhalinin qidalanma normaları və çeşidinin orqanizmin zülala və enerjiyə olan tələbatlarına tam cavab vermədiyi faktları qeyd edilmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) bəzi beynəlxalq departamentləri (Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Komitəsi, Səhiyyə Təşkila- tı və s.) xətti ilə Cenevrədə (1984 və 1990-cı illərdə) və Romada (1987-1992-ci illərdə) keçirilən konqreslərdə əhalinin qidalanması problemləri, bu sahədə aparı- lan elmi-tədqiqat işləri və eksperimentlərin analizləri, ölkələrin milli siyasətində qidalanma məsələlərinə münasibət, dövlət başçılarına müraciətlər ön planda dur- muş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir. Qida fıziologiyasının inkişafı və nailiyyətləri fərdi və kütləvi qidalanmanın düzgün qurulması, qida məhsullarının emalı, qidaların hazırlanması və onlardan istifadə edilməsi qaydalarının qida texnologiyasının və çeşidinin yaxşılaşdırılma- sına, orqanizmin sağlamlığının mühafızə edilməsinə, qidalanmanın əhəmiyyətinin geniş əhali kütlələri tərəfindən dərk olunmasına xidmət edir. Fiziologiya sahəsində qədim elmi fıkirlərə isə orta əsrin təbabət korifeylərin- dən olan Ə1 Razinin "Mənsuri” adlı əsərində, Abu Farabinin tibbə aid olan "İnsan bədəninin orqanları haqqında” traktatında, Əbu Əli İbn-Sinanın məşhur "Tibb elminin qanunlan" kitabında və digər mənbələrdə rast gəlinir. O dövrdə yaşamış azəri alimlərindən Ömər Osman oğlu və Dürrü Razi, son- rakı dövrlərdə yaşayıb yaratmış fransız və alman, italyan alimlərindən Rene De- kart, Vilyam Harvey, İ.Müller, Luici Qalvani, Rusiyada M.V.Lomonosov və V.A.Basovun əsərlərində də fiziologiyanın gələcək inkişafına təkan verən çoxlu el- mi məlumatlar vardır. Bütün bunlar barədə və digər alimlər haqqında daha geniş məlumatları, fıziologiya üzrə müasir dövrün görkəmli Azərbaycan alimi prof. Faiq Cəfərovun yazmış olduğu "İnsan fıziologiyası" dərsliyinin "Fiziologiyanın inkişaf tarixi" bölməsindən toplamaq olar. Əlbəttə, tarixən fıziologiyanın inkişafında kimya və fızika sahəsində aparılmış elmi-tədqiqatların da böyük rolu olmuşdur. Bunlar da öz növbəsində sonralar müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşmış "Qida fiziologiyası"nın inkişafına gətirib çıxarmışlar. 5 Azərbaycan Respublikasında da qida fıziologiyası sahəsində xeyli önəmli elmi-tədqiqat işləri aparılmış və bu sahədə elmi müşahidələr yenə də davam etdirilir. Ölkənin milli siyasətində əhalinin ərzaq xammalı və qida məhsulları ilə təmin edilməsi məsələsi daim öz aktuallığını saxlayır. Orta əsrlərdə təbabət elmlərinin, o cümlədən fıziologiyanın təkamülündən söhbət açıldıqda hərtərəfli ensiklopedik biliyə malik olan məşhur İbn Sinanın (Avisenna) «Tibb elminin qanunları» əsərini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Buradakı qida və qidalanmaya aid fıkirlər, qida maddələrinin (məhsullarının) dad xüsusiy- yətləri və onların təsnifatı haqqında toplanıb dəqiqləşdirilmiş elmi məlumatlar və digər müddəalar qida fıziologiyası və qida gigiyenası elmlərinin, hətta qida texnologiyası elmlərinin gələcək inkişafında müstəsna rol oynamışdır. İbn Sinanın bu əsəri haqqında ədəbiyyatlarda çoxsaylı məlumatlar və şərhlər vardır. Şərq aləminin digər qolu sayılan qədim Tibet təbabəti elminin fıziologiyaya, xüsusilə qida fıziologiyasına aid olan mənbələrindən qısa məlumatlann verilməsi də, fıkrimizcə daha məqsədəuyğun olardı. Min illər ərzində formalaşmış qədim Tibet təbabətinin ən qiymətli əsərlərin- dən olan "Jud-şi" və "Vaydurya-onbo" traktatlarında sağlam və xəstə orqanizm haqqında olan elmi və praktiki məsləhətlərin çoxu bu gün də fıziologiya elmi üçün çox əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz, təkcə şərq alimləri deyil, avropalılar da təbabətin sonrakı inkişafında burada olan dəyərli məlumatlardan bəhrələnmişlər. XIX əsrin görkəmli təbiblərindən sayılan, milliyyətcə monqol olan P.A.Badmayevin bu dövr- də yazmış olduğu şərhlərlə rus dilinə tərcümə etdiyi "Tibet təbabəti elminin əsas- ları Jud-şi" kitabında bunlar haqqında ətraflı söhbət açılmışdır. Burada insan fıziologiyasının əsasları ilə əlaqədar əsaslandırılmış elmi fikirlərlə yanaşı, ən maraqlısı ayrı-ayrı qida məhsullarının orqanizm üçün fızioloji əhəmiyyəti, müalicəvi təsir mexanizmləri barədə çox geniş məlumatlar vardır. Qida və qida maddələrinin həzmdə iştirakı, öd ifrazı, su mübadiləsi və qan damarlarının fəaliyyətində rolu, bütövlükdə orqanizm üçün əhəmiyyəti haqqında ətraflı söhbət açılır. 6 Qidalanma, qida maddələri, içkilər, həyat tərzi və ilin mövsümünün qidalan- maya və müalicəyə təsiri, qida qarışığının həzm zamanı mədə şirəsinin təsiri ilə dəyişilməsi, onun dadının dəyişilməsi, öd və vəzilər, onların fəaliyyəti, qidalanma- nın pozulmasına təsir edən amillər, sinir sisteminin fəaliyyəti və ona təsir edən amillər, qan və əzələlər, yağ toxuması və sümük, beyin və onun fəaliyyəti, beynin 4 arteriyanın köməyi ilə qidalanması və digər elmi məlumatlar, qidalanmanın pozul- ması nəticəsində orqanizmin müxtəlif orqanlarında baş verən çatışmazlıqlar və s. haqqında bu gün də araşdırmalar tələb edən çox qiymətli fıkirlər təkcə müasir elm aləmində deyil, kütləvi oxucu kütləsində də təəccüblə yanaşı, həsəd hissləri oyadır. Tibet dilində yazılmış olan, Tibet təbabətinin əsas qanunauyğunluqlarını əks etdirən "Jud-şi" traktatı üçün şərhlərdən ibarət olan "Vaydur-onbo" traktatında insan orqanizmi üçün normalar və patologiyalar üzrə qaydalar, nəzəri konsepsiyalar toplanmışdır. 4 cilddən ibarət olan bu traktatda təkcə dərman vasitələrinin tətbiqinə aid deyil, müvafıq həyat tərzində və pəhriz şəraitində insan sağlamlığının tarazlığını təmin edən üç fızioloji sistem ("rlunq", "mkxris" və "badkan" terminləri adı altında) haqqında və onların funksional xarakteristikası vacibliyindən məlumatlar verilir. Qidanın orqanizmdə mənimsənilməsi və sorulması zamanı yeddi ardıcıl çev- rilmələrin baş verdiyi göstərilir. Bu isə toxuma quruluşlarının yaranması, onların assimilyasiya prosesində iştirakı fıkirlərinin izah olunması cəhdini göstərir. Burada eyni zamanda, əsas fızioloji sistemlərin fəaliyyətində sinir sisteminin tənzimləyici rolundan, maddələr mübadiləsi ilə əlaqəsindən danışılır, qanın fızioloji yaxud pato- loji proseslərdə iştirakı dərəcəsi (səviyyəsi) və formalarından söhbət açılır. "Vaydurya-onbo" traktatının 6-cı fəslində o vaxtki təbabət elminin quruluşu ağac şəklində təsvir olunur ki, bölmələr, başlıqlar, fəsillər bu ağacın gövdələri, budaqları və yarpaqları kimi göstərilir. Məsələn, doqquz gövdənin olması təbabət elmində 9 əsas bölmənin - orqanizmin normal vəziyyəti, dəyişilmiş (xəstə) vəziyyəti və s. bu kimi bölmələrin mövcudluğuna oxşadılır. Beləliklə, fıziologiyanın bu günkü səviyyəyə gəlib çatması və onun böyük bir elm sahəsi kimi təşəkkül tapmasında orta əsr şərq aləminin mövcud əsərləri və təcrübədə əldə olunmuş nailiyyətləri böyük rol oynamışdır. 7 Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|