M fəLSƏFƏ, onun predmeti və cəmiyyət həyatında yeri Fəlsəfə və dünyagörüşü. Dünyagörüşünün mahiyyəti və formaları

2. QƏDİM ŞƏRQ VƏ antik yunan fəlsəfəsi
Eramızdan əvvəl IY minilliyin sonu və III minilliyin əvvələrində qədim Misirdə və Babilistanda dünyanın anlaşılmasına dair ibtidai, sadəlövh baxışlar həmin ölkələrdə bir tərəfdən mifologiya və dinə, digər tərəfdən isə riyaziyyat, astronomiya, triqonometriya və astrologiyaya əsaslanırdı.

Qədim misirlilər bütövlükdə dünyaya miflərin prizmasından yanaşaraq göstərirdilər ki, səmanı ulduzlar və onların topluları şəklində göy ilahəsinin ( nut ) gərilmiş bədəni yaratmışdır. İnsanlar isə günəş Allahı Ranın göz yaşlarından törənmişlər. Onların əsaslandıqları İsida və Osiris rəvayətinə görə Osiris həm həyatı, həm də ölümü özündə birləşdirən hər şeyə qadir qüvvədir, onun ölümü Nil çayının suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsini, onun parçalanıb suya atılmış bədən hissələri Nil çayının daşmasından sonrakı kiçik gölcüklər, bataqlıqlardır, Osirisin dirilməsi çayın yenidən daşması, yeni həyatın başlanğıcıdır.

Qədim misirlilər ruhun ölməzliyini qəbul edirdilər və göstərirdilər ki, ruh bədən tam saxlandığı təqdirdə ölmür. Ölülərin mumiyalanması adəti də həmin fikirdən irəli gəlmişdi.

Lakin qədim Misirdə «Arfist nəğməsi» adlı əsərdə dünyanın dini-mifoloji şərhinə şübhə ilə yanaşılaraq göstərilir ki, heç bir «axirət dünyası» insanlara səadət gətirə bilməz, çünki «heç kəs oradan gəlib oranın nə olduğunu, orda nələr baş verdiyini, onlara nə lazım olduğunu bizə danışmamışdır», həm də ölənlərdən heç biri hələ oradan geri qayıtmamışdır. Ona görə də neçə ki insan sağdır öz ürəyinin arzuları ilə hərəkət etməlidir. Danışılan dövrdə Misirdə təsərrüfat həyatının, xüsusilə əkinçiliyin tələbatları ilə əlaqədar olaraq riyaziyyat, astronomiya, həndəsə, mexanika elmləri inkişaf etmişdi. Onlarda həftənin yeddi, ayın 30 gün, ilin365 gün və 12 aydan ibarət olmasını göstərən ilk təqvim mövcud idi. Qədim Misirdə riyaziyyatın inkişafına dair çoxlu sənədlər indi də saxlanmaqdadır, mexanikanın inkişafını isə hündürlüyü 146 metr olan dünyada ən nəhəng ehram Xeops ehramı sübut edir.

Qədim sivilizasiya həmçinin Şumer-akkad mədəniyyətini əhatə edir. Şumer-akkad mədəniyyəti bizim e.ə. IY minillikdə Dəclə və Fərat çaylarının arasında yerləşən ərazidə yaranmışdır. Elə buna görə də ona İkiçayarası (yunanca Mesopotamiya) deyilir. Bizim e.ə. III minillikdən sonra şumerləri, akkadları, əmmariləri, elariləri və digər xalqları birləşdirən Qədim Babilistan səltənəti yarandı. Babilistan bu dövlətin paytaxtı e'lan edildi. Hammurapinin hökmranlığı dövründə (b.e.ə.1792-1750) bu dövlət özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. Babilistanın ikinci çiçəklənmə dövrü Aassurinin hakimiyyətə gəldiyi dövrə (b.e.ə.612-538) təsadüf edir. Bu zaman onun ərazisi Misirdən İrana qədər olan ərazini əhatə edirdi. Bu dövlət tarixdə Yeni Babilistan adlanır.

Qədim Babilistanda elm daha çox inkişaf etmişdir. Bunu bizim dövrümüzədək gəlib çıxmış çoxlu gil lövhələr də sübut edir. Assuriya sultanı Aşşurbanipala məxsus kitabxanada 30 min belə lövhə saxlanılırdı. Riyaziyyat elminə aid yüzlərlə belə lövhələrdə vurma cədvəli, kvadrat tənliklər, kəsrlər, kvadrat və kub köklərinin çıxarılması əks olunmuşdur. Şumerlər cəbrin və həndəsənin əsasını qoymuşlar, sonralar «Pifoqor teoremi» bunun əsasında yaradılmışdır. Şumerlər onluq və altı onluq sistemini yaratmışlar. Bu günədək bütün dünya ondan istifadə edir: 1saat=60dəq., 1dəq=60saniyyə. Gündəlik praktiki təcrübə, səma cisimlərin öyrənmək cəhdi Babilistanda astronomiyanın yaranmasına və inkişafına səbəb oldu. Dünyada birinci olaraq ulduzlu səmanın, ilk xəritəsini tərtib etmiş, Babilistan astronomu Seleveka b.e.ə.II əsr dünyanın Heliosentrik quruluşu haqqında məlumat vermişdir. Qədim Babilistanda təbabət elmi də inkişaf etmişdir. Babil həkimləri hələ o dövrdə katarakt adlı göz xəstəliyinin, soyuqdəymənin, zökəmin, sınığın, dəri şişinin müalicəsini bilirdilər. Onlar həmçinin ciyar, mədə-bağırsaq xəstəliklərini müəyyən etmişlər. Şumer həkimlərinin təbabətə aid bir sıra vəsait və göstərişləri məlumdur. «Nippur həkiminin arayış kitabçası''nda 15 müalicə qaydası verilmişdir. Şumerlərin bir neçə müalicə reseptləri dövrümüzədək gəlib çıxmışdır. Şumer və akkad dillərindә bir sıra hüquq qaydaları (Hammurapi qanunları, Assur qanunları, yeni babil natamam qanunları) külliyyatı yaradılmışdır.

Şumer dastan və hekayələrində siyasət, cəmiyyət, əxlaq normaları və s. haqqında fikirlərə rast gəlinir. Məsələn, bir hekayətdə "Müdrik Axikar haqqında" etik normalara aid yüzdәn çox nəsihət verilir. Məsələn, "Sirr açma, Sarayda eşitdiyin hər bir söz qoy sənin qəlbində çürüsün". "Həddindən artıq şirin olma, yoxsa sәni udarlar. Həddindən artıq acı da olma, yoxsa səni atarlar" və s.

Nippurlu yoxsulun nağılında isə cәmiyyətin sosial quruluşundan, onun təbəqələşməsi nəticəsində varlı və yoxsulların əmələ gəlməsindən söz açılır.

"Ağanın qul ilə söhbəti" hekayəsində isə əsas söhbət insan həyatının mənası ətrafında gedir. Burada hökmdarın qəzəbinə düçar olmuş qul sahibi öz qulu ilə həyatın mənasızlığı haqqında söhbət edir: həyatda hər şey hökmdarın səxavətinə ümid dә, qadına məhəbbət də, kef məclisi də, alıcənablıqda və nəhayət ölümdən sonra həyat özü də boş, mənasız bir şeydir.

Qədim Şərqin incilərindən sayılan və dünya qızıl fonduna daxil olan "Bilqamis haqqında dastan" və yaxud hər şeyi bilәn adamın dastanı Yaxın Şәrqin dörd dilindә: yəni şumer, akkad, hurrit və het dilində 3500 il bundan əvvəl gil lövhələr üzərində yazılmış və dövrümüzə qədər gәlib çatmışdır. Bir sıra mənbələrə görə dastanın qəhrəmanı Bilqamıs tarixi şəxsiyyət olmuş və eramızdan əvvəl 27-ci əsrin sonu, 26-cı əsrin əvvəllərində Şumerdə Uruk dövlətinə başçılıq edәn sülalənin beşinci hökmdarı olmuşdur. Dastanda söhbət əsasən allahlarla mübarizədən və ölməzlikdən gedir. Hər cür mübarizələrdən sonra Bilqamısa aydın olur ki, əbədi həyat yoxdur. Ölməzliyə insan yalnız öz fəaliyyəti, əməlləri ilə çata bilər.

Ümumiyyətlə, belə bir nәticəyə gəlmək olar ki, dastanda ölüm və həyat mövzusuna fəlsəfi baxış əsas yer tutur. İnsan özünün ölümə məhkumluğunu, allahların və dünyanın əbədiliyini dərk edir.

Qədim Hindistan və Çin dünya sivilizasiyasının ən böyük mənbələrindəndir. E.a. I miniiliyin VI-V əsrlərindən Hindistanda fəlsəfə artıq sisiemləşdirilmiş şəkildə, müəyyən cərəyanlar, anlayışlar formasında mövcud idi. Burada ən ümumi anlayışlar: varliq, materiya, insan, həyat, kainat və s. haqqında əsasən dini-mifoloji, idealist səciyyə daşıyan fəlsəfi baxışlar, materialıst fəlsəfi sezmələr meydana çıxmışdı. Qədim hind fəlsəfi fikri hakim brahmanizm dini təlimi və ona müxalif şəkildə formalaşmış «Vedlər»də («ved» - «bilik» deməkdir) ifadə olunmuşdur. «Vedlər» - allahların şərəfinə oxunan dini himnlərin və mahnıların məcmusu idi. «Vedlər» əsasən dini səciyyə daşısalar da, onlarda kainat, varlıq, insan haqqında və s. ümumiləşmiş fəlsəfi ideyalar da var idi. Müxtəlif hissələrdən ibarət olan «vedlər»in sonuncu hissəsini upanişadlar təşkil edirdi («Upanişad» sozünün lüğəti mənası «müəllimin ayaqları yanında oturanlar» deməkdir. Görünür, onlar «Vedlər» öyrənən şagirdlər olmuşlar). «Vedlərin» əsas biliciləri və təbliğatçıları yüksək kastadan (təbəqədən) olan müdrik brahman kahinləri hesab olunurdular.

Lakin qəbilə münasibətlərinin dağılması, quldarlığın formalaşması ilə əlaqədar «Vedlərin» təlimlərinə, brahman kahinlərinin ayin və rıtuallarına, inamlarına etiraz edənlər də meydana gəlirdi. Bunların sırasında brahmanizmə tənqidi yanaşan şramanları, acivikləri (naturalist-fəlsəfi təlim), caynizm və buddizmi qeyd etmək olar. Bu tənqidi dini-fəlsəfi cərəyanlar əsasında qədım dövr hind fəlsəfi sistemi olan sutrılar meydana çıxmışdi.

Sutrılar - fəlsəfi fikirlərin yığcam zərb-məsəllər, aforizmlər, atalar sözləri şəklində ifadəsı idi. E.ə.VI-V əsrlərdən Hindistanda kortəbii materialist təlimlər - lokayat və çarvak baxışları formalaşmışdır.

Lokayat təlimi (ehtimal olunur ki, «lokayat» sözü «ancaq bu dünya» deməkdir) dini-mistik axirət ehkamını qəbul etmir, xoşbəxtliyin bu dünyada yaradılması zərurətini təbliğ edirdi.

Çarvak təliminə görə («çarvak» - qədim hind dilində «dörd söz», «dörd mahiyyət» mənasını verir) bütün mövcudatın əsasında dörd ünsür - od, su, hava, torpaq durur. Varlıq bu ünsürlərin birləşməsindən meydana çıxır, parçalanmasından məhv olub gedir. Çarvaklar dünyanın maddı vəhdəti ideyasını təbliğ edir, materiya və şüurun bir-birindən asılı olmayan ilkin başlanğıc olmasıni qəbul etmir, şüurun materiyadan əmələ gəldiyıni söyləyirdilər.

Şər haqqında çox qədimdə belə mifik təsəvvür vardı ki, onları zərərli ruhlar, fövqəltəbii qüvvələr törədir. Lakin sonradan şərin adi insanlar, vətəndaşların törətdiyini öz gozləri ilə görən hindlilər, onun mənşəyi haqqında yeni əfsanəvi baxışlar yaratdılar. Bu cəhətdən Budda haqqında əfsanə daha simvolikdir. Əfsanəyə görə hind Şakya qəbiləsinin padşahının oğlu Qautama xoşbəxt, kədər, dərd nə olduğunu bilmədən yaşayırdı. Lakin bir gün o, sarayın darvazasını tərk edib insanlar arasına düşür. O, indiyədək bilmədiyi dərdli adamlarla, qocalarla, matəm mərasimi və s. qarşılaşır. 6 il asket həyatı sürüb şərin, dərdin səbəblərini, törədicilərini axtarır. O, maariflənmış Buddaya çevrilir. Ona aydın olur ki, həyat əzab-əziyyətdir, dərd-ələmdir, dərdin isə səbəbləri var, həmin kədərdən xilas olmağın yolu da vardır. Bu yol şərdən xilas olmağa can atmaqdan, ondan uzaqlaşıb budda asketizminə keçməkdən, monaxlığa yetişməkdən ibarətdir.

Çində də fəlsəfi fikrin meydana çıxması və inkişafı, Babilistan, Misir, Hindistan və başqa Şərq ölkələrinə uyğun olmuşdur. Burada da istehsalın inkişafı, quldarlığa keçilməsi, əqli əməklə məşğul olan xüsusi insanların - müdriklərin əmələ gəlməsi, astronomiya, riyaziyyat, tibb və s. elmlərin meydana çıxması fəlsəfənin də yaranmasına imkan vermişdir. «Müxalif» mövqedən ölkəni dolaşan müdrik kahinlər qəbilə inamlarına qarşı çıxır, «Şi tszin» («Şerlər qanunu»), «İ tszin» (Təbəddülatlar kitabı) və başqa kitab və mənbələrdə ifadə olunmuş fəlsəfi ideyaları yayırdılar.

Qədim Çin fəlsəfəsini altı məktəb(konfusiyaçılıq, daosizm,moizm, naturfəlsəfə,legizm, adlar) təmsil edirdi ki, bunlardan da üçü(konfusiyaçılıq, daosizm,moizm) daha geniş yayılmışdı.

Konfusiyaçılıq - e.ə.VI əsrdə Konfutsi və onun ardıcıllıqlarının adı ilə bağlı formalaşmiş dini-fəlsəfi etik cərəyandır, baxışlar sistemidir. Yeni eranın ərəfəsində xüsusi dinə çevrilmişdir. Əsas mənbəyi «Söhbətlər və mühakimələr» («Lun-yuy») adlı kitab hesab olunur. Bu təlim əvvəlkilərdən fərqli olaraq maddi dünya və kosmoqoniya(kainatın yaranması) məsələlərinə az maraq göstərmişlər. Onun fələfəsinin əsas predmetini insan təşkil edirdi. Konfutsi insan tərbiyəsini, əqli və əxlaqi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş insanı ön plana çəkir. Konfutsiançılığın məqsədi mövcud üsul - idarəni, quldarlıq münasibətlərini qoruyub saxlamağa xidmət olmuşdur. Bu cərəyana görə cəmiyyətdə «Jen» adlanan, Allah tərəfindən göndərilmiş qanun fəaliyyət göstərir. Həmin qanunu yerinə yetirmək üçün hamı cəmiyyətdəki davranış normalarına, rəsmi qaydalara, adət-ənənələrə əməl etməlidir. Konfutsi qeyd edırdı ki, cəmiyyətə ağıllı adamlar rəhbərlik etməli, möhkəm nizam-intizam olmalı, «hakim-hakim, tabe-tabe, ata-ata, oğul-ogul olmalıdır».

Qədim Çində daosizm(dao-yol, qanun deməkdir) məktəbi də geniş yayılmışdı (e.a. lV-III əsrlər). Bu dini-fəlsəfi təlimin əsasını qoyan Lao-Tsziyə görə bütün mövcudatın ilkin əsası və mahiyyiəti «dao»dan («qanun» mənasındadır) ibarətdir. Daosizmin əsas abidəsi olan «Dao-de-tezin»a görə (e.ə. IV-II əsrlər) bütün maddi cisimlər «daonun təzahürləri» hesab olunur, Bu təlim hər şeyin «dao» əsasında, daxili zərurət və qanunauyğunluğla baş verdıyini qəbul edir. Bu, daxili, təbii «yoldur» ki, bütün əşya, cisim və insanlar onu izləməlidirlər. Bu təlimə görə «dünyada daonun olmadığı heç bir şey yoxdur. Dünya daonun fəaliyyəti üzrə hərəkət edir». Bu təlim, nəticə etibarilə, fatalizmə, insanın zərurətin qulu olması ideyasına gətirib çıxarır.

Qədinı Çində görkəmli filosof Mo-Tszinin (468-376) adı ilə bağlı moizm fəlsəfi təlimi də olmuşdur. E.ə. V-III əsrlərdə yayılmışdır. Onu ölkəni dolaşıb müdrik sözlər söyləyən kahinlər yayırdılar. Bu təlimin əsas mənbəyi indiyədək gəlib çatmış, 51 fəsildən ibarət olan «Moizmin traktatı»dır. «Hikməti sevmək», «Vəhdətə inam», «Ümumi sevgi», «Hücuma qarşı», «Xərcləməkdə qənaət haqqında», «Göylərin iradəsi» və s. adlı fəsillərdə varlıq, insan, ailə, davranış, idarəçilik, məntiq, qnoseologiya və i.a, məsələlərin fəlsəfi təhlili verilmişdi. Moizm məktəbi nümayəndələri varlıq, məkan, zaman, keyfiyyət, səbəbiyyət və s. kateqoriyaların ümumi xarakteristikasını verib, onları mənimsəməyə çalışmışlar. Onlar gerçəkliyin dərk edilməsinə hadisənin səbəbinin müəyyən edilməsindən başlamağı, onun başqaları ilə oxşar və fərqli cəhətlərinin müəyyən edilməsi, novləri parçalanması və s. halların manimsənilməsi kimi baxırdılar. Onlar biliyin həqiqiliyinin yoxlanılmasının üç metodunu, üç qaydasını irəli sürmüşlər: «əsaslandırma», «mənbələr» və «tətbiq edilmə». Bunlar isə naturalist materializm mövqeyindən təhlil edilirdi.

Legizm - qədim Çində konfusiançılıq dini-fəlsəfi cərəyanına müxalif meydana çıxmışdı (latınca «legis» - «qanun» deməkdir). Leqizm - cəmiyyəti, dövləti, insanı idarə etmək haqqında fəlsəfi, etik, sosioloji təlimdir. E.ə. VI-III əsrlərdə yayılmışdı. Nümayəndələri Quan Çjın, Şan Yan, Xan Vey və b. olnıuşlar. Leqizmə görə cəmiyyət və dövlət idarəçiliyi, konfusiançılıqdakı kimi mənəvi, əxlaqi təkmilləşməyə deyil, «qanuna», intizama, siyasətə, fəlsəfi biliyə əsaslanmalıdır. Leqizmin əsas tələbləri bunlar idi: «hökmdar - qanunun yeganə yaradıcısıdır»; «hökmdar kütlələrin əhval-ruhiyyəsini, psixologiyasını bilməli, fəaliyyətində onlan nəzərə almalıdır»; «hamı qanun qarşısında bərabər olmalıdır»; «əsas fəaliyyət metodu mükafat və cəzadan ibarəl olmalıdır»; «nizamlı ordu dovlətin dayağıdır» və s.

Qədim Şərq fəlsəfəsi Avropa və dünya mədəniyyətinin sonrakı inkişafında çox böyük rol oynamışdır.