M fəLSƏFƏ, onun predmeti və cəmiyyət həyatında yeri Fəlsəfə və dünyagörüşü. Dünyagörüşünün mahiyyəti və formaları

3.Orta əsrlər və intibah dövrü

Avropa fəlsəfəsi

Son vaxtlar bütün elmi disputların, adi elmi söhbətlərin əsas mövzusu fəlsəfə ilə bağlıdır. Bəziləri fəlsəfənin bu gün qarşılaşdığı çətinliklərlə bağlı öz narahatlıqlarını gizlətmir, bir çoxları bu halı təbii sayır, bəziləri isə fəlsəfənin düşdüyü bu böhranı bütövlükdə cəmiyyətin böhranı kimi qəbul edərək bərk təşviş keçirirlər. Hər bir fəlsəfə öz dövrünün məhsuludur. Bu gün fəlsəfə öz etimoloji mənasını itirmişdir. O müdrikliyə məhəbbətdən hər şey və heç bir şey haqqında boş diskussiyaya məhəbbətə çevrilmişdir. Eyni zamanda o elmliyin və sübutluğun hər cür ölçüsünü itirmişdir. Bir çox müasir filosoflar,öz sələfləri kimi onları əhatə edən ictimai və təbii gerçəkliyin varlığı üzərində ciddi düşünməklə özlərinə əziyyət vermək istəmirlər.

Öz dövrü üçün fəlsəfə hansısa rentgen cihazı rolunu oynayır, onun şüaları şeylərin və hadisələrin əlçatmaz məğzinə daxil olur, dərindən və diqqətlə gizlənən “niyə?” və “ nə üçün?”ü bütün başlanğıc və əksliklərin – təbiətdə, insanın xarakterində və onun özünə oxşar olanlarla (heç olmasa xaricən) ünsiyyətində - qarşılıqlı fəaliyyətinin qanuna­uyğunluqlarını əks etdirir. Hər bir araşdırıla bilən dövrün öz filosofları olmuşdur, onlar peşəkar obyektivliklə öz müalicə diaqnozlarını – bəzən geniş traktatlarla, bəzən isə hər hansı söylədikləri bir ifadə ilə qoymuşlar. Buna görə, ola bilsin fəlsəfədə müəyyən ənənə yaranmışdır, ancaq bunları təsadüf hesab etmək olmaz. Filosoflar heç də həmişə lazım olan kimi hərəkət etmirlər, ancaq həmişə necə hərəkət etmək lazım olduğunu bilirlər.

24 avqust 410-cu ildə vestqot kralı Romaya daxil oldu. Onun ardınca Romaya vandallar gəldi. Romada olduqları 14 gün ərzində burada törətdikləri vəhşiliklər bu alman tayfasının adını bədii və tarixi abidələrin məhv edilməsi haqqında mövzuların ümumi isminə çevirdi. Barbarların qələbəsi yalnız Roma legionları üzərində qələbə deyildir. Bu həm də tarixin "orta əsrlər" adı almış, yeni səhifənin başlanğıcı idi. XVll əsrdən başlayaraq "orta əsrlər" termini bütün tarix kitablarına daxil edilmiş və Qərb ədəbiyyatında bu gün də sax­la­nılır. Orta əsrlərin başlanğıcını Qərbi Roma imperiyasının sü­qu­tu ilə (476-cı il) bağlıyirlar, onun başa çatması isə Kons­tan­ti­no­polun türklər tərəfindən işğalı (1453), Kolumbun Amerikanı kəşfi (1492), ya da Almaniyada reformasiyanın başlamsı (1517) ilə əlaqələndirirlər.

Nəzərdən keçirdiyimiz dövrdə Qərbi Avropa dövlətlərində Roma-katolik kilsəsi aradan çıxan antik mədəniyyət və yeni yaranan orta əsrlər feodal mədəniyyəti arasında əlaqələndirici həlqə oldu. Ruhanilər intellektual təhsil üzərində monopoliyanı ələ keçirdilər. Bu cür monopoliyalar ilk növbədə monastrlarda və din xadimləri hazırlayan monastr məktəblərində həyat keçirildi. Orta əsrlər fəlsəfəsinin adı - sxolastika - da buradan yaranmışdır. Bu dövr fəlsəfəsinin vəzifəsi gerçəkliyi tədqiq etmək deyil, inamın elan etdiyi nə varsa hamsının həqiqi sübutunun səmərəli yolunu axtarmaq olmuşdur. Burada sxolastikanın vəzifələrini: - 1. əqlin köməyi ilə həqiqi inama asanlıqla daxil olmaq və bununla onun məzmununu insanın düşünən ruhuna yaxınlaşdırmaq; 2. fəlsəfi metodların köməyi ilə dini və teoloji həqiqətə sistemli forma vermək; 3. fəlsəfi arqumentlərdən istifadə edərək müqəddəs həqiqətlərin tən­qidini istisna etmək-qeyd etmək məqsədə uyğundur.

Sxolastik fəlsəfi təfəkkür mahiyyət etibarilə iki problemə - 1) nominalizm və realizmin mübahisəsi; 2) Allahın möv­cud­luğunun sübut edilməsi - probleminə diqqətli cəmləşdirmişdir. Mübahisənin mərkəzində belə bir sual dayanırdı: real olaraq universal universalialar mövcuddur, ya yox? Əsas fəlsəfi mü­ba­hisə ümumi və təkcənin münasibəti haqqında məsələ üzə­rində cəmləşmişdir. Realizm mövcudluğu yalnız ümumiyə aid edirdi. İfrat realistlər idealar haqqında Platon təlimini müdafiə edirdilər: ümumi - təkcə şeylərin mövcudluğuna qədər və on­dan kənarda mövcud olan ideyalardır. Mötədil realistlər Aris­totelin ümumi növlər haqqında təliminə əsaslanır - bu təlimə görə, ümumi real olaraq şeylərdə, özü də ondan heç cür kə­nar­da olmayaraq mövcuddur.

Nominalistlər əksinə, unversialilərin real mövcudluğunu qəbul etmirdilər, onları fikrincə, ümumi şeylərdən sonra möv­cuddur.

Patristika dövrü xristian kilsəsinin görkəmli filosofu,Avreliy Avqustinin dini-fəlsəfi dünyagörüşü teosentrik dün­ya­gö­rüşüdür - Allahın varlığını ontoloji cəhətdən sübuta yetirmək məqsədi güdən Avqustinin fəlsəfi sisteminin əsasında Allah durur. Dünyada hər şeyi, habelə insanın düşüncəsini, fəa­liyyətini müəyyən edən Allah insana zehni qabiliyyət, həyatın sirlərinə bələd olmaq bacarığını bəxş etdiyindən "insan bütün ömrünü Allaha məhəbbət bəsləməyə ithaf etməlidir. Avqustinin təlimində varlıq anlayışı xeyirxahlıqdan, xoş əməldən ayrılmazdır. O Yerdəki şər işlər üçün məsuliyyəti Allahın üstündən götürür, ona bəraət qazandırır. Allah təbiətən xeyirxahdır, onun yaratdıqları kamildir, mütləq xeyirxahlıqla bilavasitə bağlıdır. Şər isə qeyr-varlıqdır, mahiyyət deyildir. Yer Allah tərəfindən yaradıldığından bütün mümkün dün­yalardan ən yaxşısıdır. Şər ilə Xeyirin mübarizəsində Xeyir mütləq qalib gələcəkdir - bəşər vücudunda Xeyir və Şərin daşıyıcısı bədən yox, ruhdur. Bu məsələnin daha yaxşı dərk edilməsi üçün Avqustinin Zərdüştlük və Maniliyə münasibətini aydınlaşdırmaq etmək yaxşı olardı.

Avqustinin fəlsəfəsi Allahı və insan ruhunu üstun tutur. O, ilahi əməli və ruhi obyektləri dərk etməyi müdriklik sayır. Müdrikliyin bütün məcmusu müqəddəs yazılarda verilmişdir. Dini əxlaq ruhu xilas etməyin ümdə şərtidir. Əxlaqın vacib tələbi "ədəbi qanunların yaradıcısı" olan Allaha səmimi məhəbbətdir.

Xristian ideologiyasını antik mədəniyyət ənənələri ilə üzləşdirən, dini ehkamı fəlsəfi cəhətdən əsaslandırmağa cəhd edən Osqot krallığının siyasətçi şair filosofu Boesinin irsini orta əsrlər sxolastları olduğu kimi, dəyişmədən qəbul etmişdir. İnamla ağlın birləşməsini Boesi onların bərabərhüquqlu ittifaqı kimi yox, ağlın inama xidmət etməsi, fəlsəfənin ila­hiy­yata tabe olması kimi fərz edir. Onun fikrincə, fəlsəfə ilaiyyatı əvəz edə bilməz və etməməlidir. İnamın müd­dəa­larının mö­təbərliyi rasional sübutdan aslı deyil. Fəlsəfənin funksiyası yalnız inamın qabaqcadan müəyyən etdiklərini aydın­laş­dır­maqdan ibarətdir.

Boesinin varlıq haqqında təliminin çıxış nöqtəsini Allah anlayışı təşkil edir. O, müxtəlif məntiqi üsullara Allahın varlığı ilə onun xəlq etdiklərinin varlığı arasındakı fərqi aydın­laşdırmağa xüsusi fikir verir. Boesi məhşur "mövcud olmaq bir şeydir, nə mövcuddur, - başqa şey" - formulunu irəli sürür və onu Allahdan başqa bütün sonlu mövcüdata şamil edir.

"Sxolastikanın ilk atası", "sxolastik fəlsəfənin Böyük kralı” irlandiyalı İohann Skot Eriugena öz dövrünün ilahiyyatının inkişaf səviyyəsindən yuxarıda dayanan yeganə orjinal mütəfəkkir olmuşdur. Onun dünyagörüşünün formalaşmasında yunan neapoltçularının təsiri olmuşdur. Skot hər şeyi ümumiləşdirən vahid fəlsəfi sistem yaratmışdır, bu da gələcək nəsil tərəfindən yenidən işlənmişdir. Skot öncüllər sırasında belə bir tezis irəli sürmüşdür - həqiqi din məhz fəlsəfədir, vəhy və əql arasında heç bir fərq yoxdur. Skotun fantastik teoloji ontologiya sisteminə diqqətlə ya­naş­dıqda məlum olur ki, məhz insanın taleyi - bütün kosmosun taleyi üçün həlledicidir. Skotun sistemində teosentrizm antro­posentrizmlə, yəni insan - mərkəzlə çuğlaşır.

Realizmin formalaşmasında Aostadan olan rolunu da işıqlandırmaq məqsədəuyğundur. İnamla ağlın münasibətini aydınlaşdırarkən Anselm Av­qustin kimi inama qəti üstünlük vermişdir. Xristian dininin müdəalları onun üçün sarsılmaz həqiqətdir. Dindar adam üçün dialektika vacibdir. Çünki dialektika adamı inamında əmin edir. Anselm hər yerdə özünün məşhur "inanmaq üçün dü­şü­nürəm, inanıram, ona görə düşünürəm" - tezisini irəli sürür.

Anselmin tələbəsi, erkən sxolastikasının mütərəqqi isti­qamətinin nümayəndəsi Pyer Abelyar sxalostikaya qarşı çıxır, müqəddəs yazıların ziddiyətli təbiətini açır, ağlı idrakın başlıca mənbəyi hesab edərək, "inaniram ki, dərk edim" tezisinə qarşı "dərk edirəm ki, inanım" tezisini qoyur, dünyəvi biliklərin o cümlədən antik fəlsəfənin həqiqəti müəyyən etmək üçün faydalı olması fikrini irəli sürür.

Abelyar "lehinə" və "əleyhinə" olan dəlilləri tutuşdurmaq yolu ilə həqiqətin məntiqi şəkildə sübut etmək metodunu iş­ləyib hazırlamışdır. O, dialektikanın qızğın tərəfdarı olmuşdur.

Xlll əsrdə sxoslaktikanın daha da çiçəkləndiyi bir dövrdə, Oksford universitetində, onun müəllimləri arasında avtoritetləri deyil, birbaşa təcrübə və müşahidənin apelyasiyasını tələb edən istiqamət meydana gəldi. Robert Qrostet tərəfindən irəli sürülmüş bu ideya onun şagirdi Robert Rocer Bekon tərəfindən xüsusi güc və ruh yüksəkliyi ilə təbliğ olunmağa başladı. O, sxolastikanın əsas nöqsanına - avtoritet qarşısında baş əymək - qarşı kəskin çıxış etmiş və sübut etmişdir ki, elmi, biliyi riyaziyyat və təcrübə üzərində qurmaq lazımdır.

Xll əsr sxolastikanın ən görkəmli nümayəndələrindən biri Akvinalı Foma olmuşdur. Teologiya müəllimi kimi fəaliyyətinə və çoxsaylı əsərlərinə görə ona "mələklər doktoru" (“doctor augelisus”) fəxri adı verilmişdir. Fomanın təliminin məqsədi - mömin katolizm möv­qe­yin­dən averoizmə qarşı durmaq və göstərməkdir ki, inam və əql bir-birindən nəinki fərqlənir, eyni zamanda vəhdət təşkil edir, bir-biri ilə harmonik şəkildə uzlaşırlar. Fomanın əsərlərində toxunulan məsələlər öz müxtəlifliyi ilə diqqəti cəlb etsə də, onların içərisində təbii-elmi əsərlər yoxdur..

Fomanın fikrincə fəlsəfə və dinin bir sıra ümumi müd­dəaları mövcuddur. Bu müddəalar həm inam, həm də əqllə açılır. Seçmək imkanı veriləndə sadəcə olaraq inanmaqdansa, başa düşmək daha yaxşıdır. Əqlin həqiqiliyi (təbii ilahiyyat) buna əsaslanır. “Təbii ilahiyyat” fəlsəfənin yüksək hissəsidir.

Fomanın elan etdiyi inam və biliyin harmoniyasından faktiki olaraq sonuncu birinciyə tabe edilir. Buradan da onun dəfələrlə elmi ilahiyyatın kənizi elan etməsi irəli gəlir. Əlbəttə, bu bütövlükdə fəlsəfəyə aid deyildir. O, yalnız dinin bir sıra birinci dərəcəli ehkamlarını əsasalandırmağa qadirdir və bununla da ilahiyyata inamı möhkəmləndirməyə kömək edir.

Fomanın təliminə görə, filosof və teoloq həm Allahı, həm də insanları əhatə edən onun yaratdığı nə varsa hamısını nəzərdən keçirərkən müxtəlif arqumentlərdən istifadə edirlər.

Foma dünyanı bir neçə iyerarxiya pilləsinə bölünən sistem kimi təsəvvür edir. Ən geniş pillə olan cansız təbiətdir, onun üzərində bitki və heyvan aləmi yüksəlir; onlardan ali pillə olan insanlar aləmi yaranır ki, bu da fövqəltəbii və ruhi sahəyə keçiddir. Ən yetkin reallıq, bütün mövcudatın mənası və məqsədi Allahdır.

Foma ruh və bədənin birləşməsini varlığın normal hadisəsi hesab edirdi. İnsan onların vəhdəti kimi tam substansiya kimi çıxış edir. Eyni zamanda bədəndən ayrılmış ruhun ölümdən sonrakı mövcudluğu natamam substansiyanı təşkil edir. Bədən heç də ruh üçün buxov deyildir, onun zəruri əlavəsidir.

Foma elə hesab edirdi ki, bədənsiz ruhu Allah hər hansı fərdi bədən üçün, onun ölçüsündə yaratmışdır. Həm də insan ruhu konkret bədənin ölümündən sonra da öz fərdiliyini itirmir, yenidən dirilir. Bu Allahın xüsusi köməyi ilə, ruhun fərdi mahiyyətini bədənsiz şəraitdə belə saxlayan xüsusi akt hesabına mümkün olur. Lakin bədənsiz ruhun mövcudluğu itki hesab olunur, çünki insanın tam substansiyası ruh və bədənin vəhdətini tələb edir. O, məhz məhşər günü həyata keçir, bu vaxt ruh dirilən bədənlə birləşir. Beləliklə, Foma xristianlığın ehkamlarından biri olan (qeyd edək ki, yəhudi və islam dini üçün də bu xarakterikdir) ölünün dirilməsi ehkamının “nəzəri bazasını” yaratmışdır.

Fomanın etik doktrinasının əsas ideyası avqustinçilərin ideyaları ilə eynidir: Allahı seyr etmək və əbədi, ölümdən sonrakı həyata hazırlıq. Lakin ona çatmaq vasitəsi avqustinçilərin yeganə düzgün hesab etdikləri vasitədən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənirdi. İdrakı fəaliyyət hissi obrazlarsız mümkün olmadığı kimi, insanın Yerdəki həyatı da onun bədən tələbatının ödənilməsi və müəyyən ehtiraslar olmadan mümkün deyildir. Fomanın bu mülahizələrində zamanın yeni əlamətləri özünü göstərir. Foma Aristotelin ardınca insanın xoşbəxt olmaq hüququnu qəbul edir və idraka bunun həyata keçməsi vasitəsi kimi baxır.

Foma Aristotelin təlimini davam etdirərək əqli başlıca prinsipləri dərk edən nəzəri və sərbəst fəaliyyətdə ifadəsini tapan praktiki hissələrə ayırır. İradə azadlığı insana xeyir və şəri ayırmağa, Allahı dərk etməyə aparan əxlaqi hərəkətləri və Allahdan uzaqlaşdıran tərbiyəsiz hərəkətləri bir-birindən fərqləndirməyə imkan verir.

Fomanın ictimai-fəlsəfi baxışlarının əsas mənbəyi Aristotelin əsərləri olmuşdur. İctimai varlıq kimi insan haqqında əsas və hətta az qala ən geniş yayılmış ideyanı Foma məhz ondan götürmüşdür. Aristotelin digər ideyası – dövlət tam kimi məntiqi olaraq onu təşkil edən hissələrin xoşbəxtliyinə üstünlük vermək lazımdır ideyası da Fomanın baxışlarına az təsir göstərməmişdir. Fərq ondan ibarətdir ki, Foma bu ideyanı tam xristianlaşdırmışdır. Fomanın orta əslər fəlsəfəsində rolu danılmazdır. O, 1323cü ildə Roma katolik kilsəsinin müqəddəslərinin siyahısına daxil edilmiş və onun təlimi kilsənin rəsmi doktrinasına çevrilmişdir.

Antik dövrün sonlarında olduğu kimi orta əsrlər dövründə də zahidlik və asketizm praktikası və onlarla bağlı Allahla maksimum gizli ünsiyyətin aparılması geniş yayılmışdır. Bu ictimai hərəkatın müəyyən sosial səbəbləri mövcud idi ki, bu da həmin dövrdə geniş yayılmış və güclü nüfuza malik olan rahiblik institutunu yaratmışdır.

Bu dövrün mistikasına adətən, sxolastika ilə yanaşı ikinci dini-fəlsəfi fikrin istiqaməti kimi baxılır. Prinsipcə bu cür yanaşmanı əsaslandırılmış hesab etmək olar. Qeyd etmək vacibdir ki, sxolastika və mistika dini fəlsəfənin təzahürü kimi bir-birini tam inkar edə bilməzlər. Bununla belə, bir tərəfdən, rasionalist-fəlsəfi, digər tərəfdən isə dini-irrasionalist ünsür­lərin müxtəlif proporsiyalarına görə fərqlənirlər.

Mistikanın tərifini verərkən onu insanın Allahla birbaşa ünsiyyətə girmək, öz şəxsiyyətini Allah şəxsiyyətində “ərit­mək” bacarığına inam kimi xarakterizə etmək lazımdır. Mis­tiklər subyektiv hisləri hər cür ehkamdan, Allah haqqında ilahiyyat təlimindən üstün tuturlar. Mistik üçün kilsənin nüfuzu və onun təlimi şəxsi hislərin və subyektiv şüurun təsdiqindən aşağı idi. Mistiklər belə bir fikrə əsaslanırdılar ki, əql həqiqətə çatmağın vasitəsi ola bilməz. Sxolastlar isə, şübhəsiz inanırdılar ki, əql və inam bir-birindən ayrılmır və hər cür dini ehkam (həm az, həm də çox dərəcədə) məntiqi sübut oluna bilər. Mistiklər əqli kənara atırdılar və belə hesab edirdilər ki, həqiqətə seyretmə yolu ilə, öz fikirlərini fasiləsiz olaraq Allah yönəltmək yolu ilə çatmaq olar; nəticədə insan sanki ilahi nurlanma alır, həqiqət isə ona Allah vergisi kimi verilir.

Orta əsrlər mistikasının görkəmli nümayəndəsi Bernar Klervosski olmuşdur. Bernar mübariz ateist və alovlu natiq, öz dövrünün “din dahisi”, ikinci səlib yürüşünün təbliğatçısı və təşkilatçısı olmuşdur.O, Allaha çatmağın hər cür səmərəli yolunu, eyni zamanda bu məqsədin sxolastik yolunu inkar edirdi. O bunlara qarşı hissi, Allahı bilavasitə seyr etməyi, intuisiyanı qoymuşdur.

Özünün çoxlu davamçıları olan, geniş nüfuzuna XII əsrdə sxolastikanın həkim təliminə qarşı fransız filosofu Konşdan olan Qiyom çıxış etmişdir. O, antik atomizmin bir sıra ideyalarını fəlsəfəyə daxil etməyə cəhd göstərmişdir. Onun təliminə görə, dünya hisslərin kiçik və bölünməz hissələrdən və ya atomlardan təşkil olunub. Atomlar yarana bilər, lakin Kainatda şeylərin cəmi dəyişməz qalır. O tələb edirdi ki, elmin məsəslələri müqəddəs kitabların nüfuzuna deyil, məntiqi nəticələr hesabına həll edilsin. Qiyoma qarşı Bernar və digər mistiklərin kəskin mübarizəsi onu öz baxış­larından əl çəkməyə vadar etmişdir.

Beləliklə, orta əsrlərdə yeni dövrün rasionalizminin çıxış nöqtəsini təşkil edən “Mən” anlayışının formalaşması prosesi başlanmışdır. Mistisizmə ayrıca bir sual kimi nəzər salma­ğı­mız bununla bağlı idi. Orta əsrlərin ən başlıca nailiyyətlərindən biri kimi fərdi və ümumi arasındakı münasibətlər haqqında birinci dərəcəli qneseoloji məsələlərin işlənib hazırlanması oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, orta əsrlər dinin min illər boyu hökmranlığından irəli gələn tarixi gedişin sadəcə olaraq fasilsəsi deyildir. Bu bəşər tarixinin zəruri mərhələsi idi. Fəlsəfə isə “obyektiv ruhun başlıca forması” (Hegel) kimi orta əsrlər mənəvi mədəniyyətin mühüm ünsürünü təşkil edirdi.