M. G. Safin, yu. S. Ruziyev, B. S. Aliqulov biologik faol va dorivor moddalar biotexnologiyasi

L-glutamin kislotani biosintezi va uni sintezlashni jadallashtiruvchi 
mikroorganizmlarni seleksiyasi
 
L-glutamin kislota
sanoat miqyosida mikrobilogik sintez asosida ajratib olingan 
birinchi aminokislota hisoblanadi. Bu sintez jarayonlarining produsentlari sifatida 
korinebakteriyalarning glutamat hosil qiluvchi yovvoyi shtammlaridan foydalanilgan. 
Bu shtammlarning me`yoriy chegarada o`sishini ta`minlaydigan sharoitda bu 
aminokislotaning 
o`ta 
ko`p 
miqdorda 
sintezlanishi 
amalga 
oshmaydi. 
Korinebakteriyalarning yovvoyi shtammlari tomonidan bu mahsulotning «oshiqcha 
miqdorda» ishlab chiqarilishi maxsus fiziologik sharoitlarda, ya`ni hujayralarning 
o`sishi to`xtaganda, hujayra membranasida tuzilmaviy va funksional o`zgarishlar 
sodir bo`lib, uning o`tkazuvchanligini glutamin kislotasiga nisbatan kuchayishi 
tufayli yuz beradi. Bunday sharoit muhitda biotinning limiti (1-5 mkg/l) yuzaga 
kelganda paydo bo`ladi. Aynan shunday samara mikrobli muhitga ba`zi 
antibiotiklarni va detergentlarni qo`shganda yuz beradi. Hujayrada hosil bo`layotgan 
glutamin kislotaning jadal ravishda undan chiqarilishi, bu aminokislotaning hujayra 
ichidagi konsentratsiyasini keskin pasaytiradi va natijada so`nggi mahsulotni, ya`ni 
uning ehtiyoji uchun zarur bo`lgan maxsus oqsilning sintezi susayadi. Bunday 
sharoitda hattoki yovvoyi shtammlar foydalaniladigan karbon manbayini 50 % ni 
glutamin kislotaga aylantirish qobiliyatiga ega bo`ladi. Bu aminokislotani 
produsentlari bo`yicha olib boriladigan seleksion ishlar asosan faolligini sustligi bilan 
ajralib turadigan alfa-ketoglutaratdegidrogenaza (glutamin kislota uchun xom-ashyo 
vazifasini bajaruvchi moddani uch karbon sikliga qo`shuvchi ferment) li auksotrof 
mutantlar ajratib olish, so`nggi mahsulot bilan ingibirlanishga sezgirligi sustligi bilan 
tavsiflanuvchi L- glutamatdegidrogenazali boshqaruvchi mutantlarni va biotinning 
oshirilgan miqdorida mahsulot hosil qilishga qodir bo`lgan mutantlarni tanlab olish
yo`nalishida olib boriladi. Mutantni bosqichli tanlaganda seleksion uslubning asosiy 
yo`nalishi bo`lgan ya`ni, unga mutagen ta`sir ko`rsatgandan so`ng mutantni 
biotinning mo`l miqdori (30mkg/g) muhitida baholash orqali amalga oshiriladi. 
Odatda qand lavlagisi chiqindilaridan mikroblarni o`stirishda yagona karbon 
manbayi sifatida foydalanilganda, reaksion muhitda 50 g/l gacha glutamin kislota 
yig`iladi va muhitga qo`shimcha ravishda biomembranalarning o`tkazuvchanligini 
oshiruvchi sirt tarangligi yuqori bo`lgan moddalarni kiritishning hojati bo`lmaydi. 

---

- 24 - 
Yapon olimlari qand lavlagi chiqindilaridan mikrob uchun karbon manbayi 
sifatida foydalanib, glutamin kislotani ajratib olishda harorat rejimini o`zgartirish 
orqali mutant tanlashni yo`lga qo`ydilar. Haroratga nisbatan sezgir bo`lgan 
mutantlarni o`stirib, so`ng haroratni 40 
0
C chegarasigacha oshirish hujayra 
membranalarini shikastlanishiga va hujayrada hosil bo`lgan glutamat kislotani 
hujayraning tashqarisiga chiqishiga olib keladi. Bunday mutantlar qand lavlagisi 
chiqindilari karbon manbasi sifatida foydalanilgan muhitda 20-26 g/l gacha glutamat
ajratishi mumkin ekan.