M. M. A lim o V a, sh. S. M a V ju d o V a, S. R. A X m ato va termodinamika

41-§. Ichki y o n u v d vig a tella ri nazariy sik lla rin in g
term odinam ik ta h lili
M exanik e n e rg iy a ishlab c h iq a rish n in g a so sin i tash k il etu v - 
chi, issiq lik n in g ishga ay lan ish i b ila n b o g 'liq b o 'lg a n ja ra y o n ­
lar, te x n ik a d a ju d a m u h im a h a m iy a tg a ega va b u m a q s a d d a
q o 'lla n ila d ig a n m a sh in a la r issiqlik d v ig ate lla ri d e b a talad i.
90

---

Issiqlik d v ig a te lla rid a so d ir b o 'la d ig a n jara y o n la rn i tad q iq o t 
q ilish n in g ilm iy asosi esa tex n ik te rm o d in a m ik a d ir.
T e rm o d in a m ik a fan in in g asoschisi, fra n su z m u h a n d is-fiz ig i 
S adi K am o o 'z in in g 1824-yilda n a s h r q ilin g an «O lo v n in g h a ra k a t- 
la n tim v c h i k u c h i va b u k u c h n i y u z a g a k e ltiru v c h i m ash in a la r»
d e g a n a sa rid a issiq lik n in g ish g a a y la n ish s h a rtla rin i o 'rg a n ib , ich­
k i y o n u v d v ig ate lla rin i y a ra tis h m u m k in lig in i b a s h o ra t qiladi. Si­
lin d r ich id ag i p o rsh e n o stid a y o q ilg 'in in g b e v o sita y o n ish i h iso b i­
ga issiqlik d v ig a te lla rid a ish la y d ig a n , y o n ish n in g g a z sim o n m ah - 
su lo ti ish latiladi. R eal d v ig a te lla rd a , K arno siklini a m alg a o sh irish
m u m k in e m a slig in i ta 'k id la s h lozim va s h u n g a k o 'ra, rea l d v iga- 
te lla m in g FIK (т]Р) K arno sik lin in g FIK (qK)d a n k ichik b o 'la d i. Id e ­
al sik ld a g i iz o te rm a la r va a d ia b a ta la r q iyaliklari o ra sid a g i o zg in a 
farq k e sk in c h o 'z ilg a n d ia g ra m m a siklini v u ju d g a keltiradi.
S h u n i q a y d q ilish k e ra k k i, rea l s h a ro itla rd a ish c h i jism g a izo ­
te rm ik ra v is h d a issiq lik k iritis h v a issiqlik c h iq a rish g a ju d a k atta 
q iy in c h ilik la r tu fa y li e ris h is h m u m k in . S h u n in g u c h u n h a m , ichki 
y o n u v d v ig a te la rid a izo b a rik v a izo x o rik issiqlik k e ltirish v a issiq ­
lik olib k e tish ja ra y o n la ri q o 'lla n ila d i. Bu esa o 'z n a v b a tid a z a ru r 
(kerakli) b o sim n i k e s k in k a m a y tira d i, d v ig a te l k o n stru k siy a sin i 
s o d d a la s h tira d i, h a m d a ish q a la n is h tu fa y li y o 'q o tilis h la rn i k a ­
m a y tira d i va n a tija d a d v ig a te ln in g s o d d a , k o m p a k tli va iqtiso- 
d iy lig ig a erish ila d i.
O d a td a , te rm o d in a m ik a d a u yoki b u d v ig a te ln in g sa m a rad o r- 
ligi k o 'rila y o tg a n d a , bu d v ig a te lla rd a s o d ir b o 'la y o tg a n jaray o n - 
la m i q a y ta r ja ra y o n d e b siklni y o p iq sikl d eb h iso b la y d ila r, y a 'n i 
d v ig a te ln in g q a n d a y d ir id e a lla sh tirilg a n siklini q aray d ilar.
H o z irg i v a q td a z a m o n a v iy ichki y o n u v d v ig ate lla rid a , issiq­
lik k e ltira d ig a n (b erad ig an ) sik llarn in g q u y id a g i u c h tu rid a n foy­
d a la n ila d i: o 'z g a rm a s h a jm d a (У = const) issiqlik k eltiru v ch i, ne- 
m is m u h a n d is fizigi N. O tto to m o n id a n 1876-yilda k ash f qilin­
g a n sikl; o 'z g a rm a s b o sim d a P = co n st issiqlik k e ltiru v c h i R. Di­
ze l to m o n id a n k ash f q ilin g an sikl; q ism a n o 'z g a rm a s h ajm d a, qis- 
m a n o 'z g a rm a s b o sim d a issiqlik k e ltiru v c h i 1904-yilda m s olim i 
G.V. T rin k le r to m o n id a n k a sh f q ilin g an sikl. S h u n i q a y d q ilish ke­
rakki, b a rc h a sik llard a issiqlik olib ketilishi, faq at izoxor jara y o n i­
d a a m alg a o sh irilad i. S iklning x arak teristikalari:
91

---

a) e = — - to ra y ish darajasi, g az b o sh la n g 'ic h h ajm i Zh n i tora-
v
2
y ish jara y o n i o x irid ag i h ajm Z72 - g a n isb ati;
issiqlik k iritilish d a g i b o sim o rtish darajasi, y a 'n i
o 'z g a rm a s b o sim d a issiqlik k eltirilishi jara y o n i o x irid a va boshi- 
d a g i g az b o sim lar nisbati;
d) p = — - issiqlik k eltirilish id ag i d a stla b k i k e n g a y ish d a ra -
v
2
jasi, y a 'n i a ra la s h sik ld a issiqlik keltirish jara y o n i o x irid a g i gaz 
hajm ini, b o sh la n g 'ic h h o ld a g i g az h ajm ig a n isb ati.