M muxamedova

uslublari. 
Uslub tushunchasi keng va turlicha ishla- 
tilishi mumkin. Masalan, "davr uslubi", "hayot uslubi", "milliy uslub", 
"adabiyot uslubi", "san’at uslubi" , tasviriy san’at va me’morlikda 
"uyg‘onish davri me’morligi va tasviriy san’at uslubi", "impressionizm 
uslubi", "gotika uslubi", "klassitsizm uslubi ", “modemizm uslubi” va 
h.k. Uslub bilan mashhur san’at asarlarini yaratgan buyuk va malakali 
usta, individ shaxsning ish uslubi ham ifodalanadi va aniqlanadi: 
yozuvchining, kompozitoming, me’moming, rassomning, kino
textbook of construction.By Dr. B.C. Punmia. New Delhi. 2005 June. P7. (building first evolved out of the 
dynamics between needs (sheher, security, worship, etc.) and means (available building materials and attendant 
skills). As human cultures developed and knowledge began to be formalized through oral traditions and practices, 
building became a craft, and ’’architecture” is the name given to tbe most highly formalized and respected versions of 
that craft. It is widely assumed that architectural success was the product o f a process of trial and error, with 
progressively less trial and more replication as the results of the process proved increasingly satisfactory. What is 
termed vernacular architecture continues to be produced in many parts o f the world. Indeed, vernacular buildings 
make up most of die built world that people experience every day.

---

rejissyoming uslubi va h.k. Ammo har vaqt va har bir hodisada "Uslub- 
stil" tushunchasi umumiy xarakterga ega bo‘ladi. Uslub ma’no va 
shaklni o‘zida ma’lum bir davrgacha mujassamlashtirgan, estetik 
obrazni uyg‘unlashtirgan va yaxlitlashtirgan tizimdir. Me’morlikdagi 
uslub - tasviriy san’atdagi uslubdan o‘zining ba’zi bir xususiyatlari 
bilan farqlanadi: - me’morlikda uslubning iqtisodiy va ma’naviy, 
g‘oyaviy estetik tomonlari bino va yoki inshootning funksiyasi va 
konstruksiyasi bilan birlashib, qo‘shilib ketadi. Shu tufayli uslub bir 
necha o‘n yillar, hatto bir necha asrlar davomida barpo bo ladi7. Har bir 
davr me’morlik rivojida bir yoki bir necha xil inshootlar tipini yaratadi. 
Mana shu inshoot tipida o‘z davrining uslubi aniq, to‘la va har 
tomonlama yoritilgan bo‘ladi. Masalan, Qadimgi Misrning exromiari, 
Yunonistonnning amfiteatrlari, 0 ‘rta Osiyo va musulmon Sharqining -
masjid, maqbara va madrasaiari, Rimning ibodatxonalari, Yevropaning
- gotika soborlari; renessans qasrlari; barokko cherkovlari; klassitsizm 
saroylari va h.k. Mana shu har bir me’moriy yodgorliklari o‘z davrini 
va uni ijodkorlarini u yoki bu uslub yordami bilan bizning ko‘z 
oldimizda namoyon etadi. Me’morlik uslubi na faqat tashqi tomondan, 
balki ichki interyerida ham o‘z ifodasini topadi. Bu xususda zamonaviy 
me’morlik interyerlari yaqqol misol bo‘la oladi8.
Har bir binoni qurishda unga katta boimasa ham sezilarli darajada 
mablag‘ ajratilishi lozim. Shuning uchun odamzod hech qachon kerak- 
mas, foydasiz bino qurilishiga yo‘l qo‘ymagan. Binoni foydasi haqida 
gapira turib, biz uni birinchi va asosiy funksional - me’morchilikning 
tarafini nazarda tutamiz.
Yuqorida aytib o‘rganganimizdek, binolar funksiyalari xilma - xil 
bo‘ladi. Shuni aytib o‘tish joizki, me’morchilik insoniyat evolyutsiyasi 
bilan birga rivojlanib kelmoqda. Har bir davr va har bir millat faqat
7Histoiy of Architecture A.D.F.Hamlm. A. M. Professor of the histoiy of Architecture in the school of Architecture, 
COLUMBIA, UNI VERSIR Y, 1998 SEVENTH EDmON.(Style is character expressive of definite conceptions, as 
grandeur, gaiety, or solemnity. The history o f architecture appears as a connected chain of causes and effects 
succeeding each other without break, each style growing out of that which preceded it, or springing out o f the 
fecundationg contact of a higher with a lower civilization.)
8A World History o f architecture .Marian Moffet, Michail W Fario,Lawrence Wodehouse.Loodon .2003.P. 16-19.( 
An architectural style is characterized by the features that make a buildmg or other structure notable or historically
identifiable. A style may include such elements as form, method ofconstmction. building materials, and regional
character. Most architecture can be classified within a chronology of styles which changes over time reflecting changing 
fashions, beliefs and religions, or the emergence o f new ideas, technology, or materials which make new styles possible. 
Styles therefore emerge from the history of a society. They are documented in the subject of architectural history. At any 
time several styles may be fashionable, and when a style changes it usually does so gradually, as architects learn and 
adapt to new ideas. The new style is sometimes only a rebellion against an existing style, such as post­
modernism (meaning "after modernism"), which has in recent yearsfound its own language and split into a number of 
styles which have acquired other names. An architectural style, sometimes called an architectural pattern, is a set of 
principles—a coarse grained pattern thaet provides an abstract framework for a family of systems. An architectural style 
improves partitioning and promotes design reuse by providing solutions to frequently recurring problems).
11

---

o‘ziga xos qurilishdagi binolami yaratishgan, ular ijtimoiy tuzum, obi - 
havo, din, davlat hokimiyati va boshqa omillar asos boigan. Davriar 
almashuvi jarayonida yangi tipdagi binolar ham paydo boiavergan; 
eskilami o‘miga yangisi, yangi kelgan. Qadimgi Rimda boshqaruv va 
savdo binolari qurilgan - bazilikalar, ulkan hammomlar, teatrlar, sirklar, 
forum - maydonlar yaratilgan: o‘rta asrlarda asosiy me’morchilik 
binolari feodal qasrlar, cherkovlar, buyuk shahar; XIX asrda esa 
kapitalistik rivojlanishni sharoitiga xos har xil binolar qurilgan va 
boshqalar.Tarixiy jarayon mobaynida binolar rejalari ham o‘zgargan, 
ular bir qator davrga o‘xshash bo‘lgan bo‘lsa, masalan, turar joylar, 
jamoat binolari-ratusha, teatr va boshqalar. XVII-XVDI asrlar turar 
joylari, o‘rta asr turar joylaridan sezilarli farqlanib turadi. Zamonaviy 
teatrlar, antik teatrlarga o'xshamaydi.
Binoning rejasi, shu rejaning chiziqlari, binoga kuruvchi xonalar va 
ular o‘rtasidagi aloqani sinchkovlik bilan o‘rganish mabaynida 
teatrlarga yorqin tasavvur uyg‘otishi lozimki o‘sha hayot haqida 
qanchalik u oldin qurilgan boimasin, bino rejasi va uning o‘ziga xos 
jihatlari olimlar va me’morchilik tarixchilar uchun ko‘proq yoki 
kamroq darajada uni qurilish paytini aniqlashga yordam beradi.
Qadimgi Yunoniston me’morlari monumental qurilishda asosiy 
qurilish material sifatida tabiiy toshdan foydalanishgan, xususan 
marmardan, to‘sinlar esa xodali bo‘lgan Rim arxitekturasida gisht va 
rim betoni keng qoilanilgan, to'sinlar uchun esa turli peshtoqlar 
ishlatilgan. Tayanch qurilmalar va gotik peshtoqlar ham toshdan 
qurilgan. XV - XVI asrlarda, Uyg‘onish davrida asosiy o'rinni gisht 
qurilish texnikasi egallab, XIX asrga qadar saqlanib qoldi. XIX asr 
birinchi yarmidan boshlab, qurishda quruvchilaming texnik imko- 
niyatlarini kengaytiriruvchi metallar tabora keng qoiianila boshladi. 
XIX asr oxiridan buyon hozirgi vaqtning asosiy qurilish materialllari 
boimish asosiy qurilish materialari bo‘lmish beton va temirbetondan 
foydalanila boshlandi. Zamonaviy qurilish texnikasi arxitektura 
rivojida batamom yangi bosqichni boshlab beradi.
Arxitekturaning badiiy tomoni. Yuqorida chiroy va maftunkorlik 
har binoning shartli xususiyati boiishi kerakligi aytilgan edi. Harqan- 
day inshootni ichidan va tashqarisidan minglab odamlar tomosha qiladi. 
Shu sababli har zamon quruvchilari o‘z imoratlariga ko‘rkam tus 
berishga intiladi. Arxitekturaning badiiy tomonlari uni o‘rganuvchilar 
uchun katta qiyinchiliklar tug‘diradi. Bu avval bayoniniyengilashtirish

---

uchun ikki qo‘shni tushuncha. "umumiy" va "xususiy" me’moriy 
shakllarni kiritamiz.
Umumiy me’moriy (ya’ni bino kompozitsiyasi) deganda binoning 
asosiy hajmiy-fazoviy tuzilishi, uni tashkil etuvchi asosiy element- 
laming bog lanishi tushuniladi. Shuni ta’kidlash kerakki, umumiy 
me’moriy shakl tushunchasiga binoning nafaqat tashqi, balki ichki 
hajmlari ham kiradi.
Xususiy me’moriy shakl deganda esa bino kompozitsiyasiga 
nisbatan xususiy xarakterga ega bo‘lgan me’moriy va dekorativ 
elementlar tushuniladi. Ularga ustunlar, kamizlar, frontonlar, oyna va 
eshiklar haykaltaroshlik detallari va boshqalari kiradi.
U yoki bu binoni loyihalashtirgan payt arxitektor umumiy va 
xususiy shakllar bilan aloqa va to‘la mutanosiblik bo'lishi kerak. Har 
ikkalovi ham arxitekturada muhim rol o'ynaydi, biroq me’morning 
asosiy vositasi umumiy shakllardir. Hech bir detal, u qanchalik plastik 
ishonarli bo‘lmasin, bino kompozitsiyasidagi kamchiliklami muvoza- 
natlay olmaydi. Inshooat masalalarining umumiy chuqurlanishi, uning 
asosiy proporsiyalari va silueti yakuniy badiiy natija - bino k o i ini- 
shining ifodaliligini aniqlab beradi.
Turli zamonlarda turlar halqlarda go‘zallik va badiiy garmoniya 
haqida turli o‘ziga xos tasavvurlar boMgan. Arxitektura sohasidagi 
badiiy meyorlar ham o‘zgargan. Bino turlari va loyihalari rivojlangan, 
qurylish materiallari almashgan. Bularning barchasi arxitekturaning 
badiiy tomonini aniqlab, me’moriy shakllarning odamlar tomonidan 
idrok etilishiga ta’sir ko‘rsatgan. Kompozitson tamoyillar ham bino- 
laming interyeri ham o‘zgargan. Qadimgi yunon varimliklarga chiroyli 
va ifodali tuyilgan narsalami o‘rta asr me’morlari tushunmagan, o‘z 
navbatida uyg‘onish davri quruvchilari o‘rta asr "Gotika"sini rad 
etishgan. Arxetekturadagi go‘zalik haqidagi zamonaviy tasavurlar 
avvalgilardan ko‘p tomondan farq qiladi.
Shunday qilib, arxitekturaning badiiy tomoni, xuddi uning 
funksional va konstruktiv qirralari kabi, tarix davomida o‘zgarib keladi.
Arxitekturaning uchala elementi - foyda, mustahkamlik va chiroy 
-bir-biri bilan chambarchas bogiiq va bir birini to‘ldirib turadi. 
A.Palladio o‘zininig “Arxitektura haqidagi” risolasida yozishicha, 
"foydali, biroq mustahkam bo'lmagan, yoki mustahkam bo‘lib, noqulay 
bo‘lgan, yoki ham foydali, ham mustahkam bo‘lib, chiroydan mahrum

---

bo‘lgan binoni komil deb boMmaydi"9. Biz arxitekturaning uch qirrasini
- funksional, ya’ni bino vazifasi bilan bogliq tomoni, konstruktiv, ya’ni 
mustahkamlikni ta’minlovchi, va badiiy qirralari o‘zgarib kelishini, 
ya’ni ular tarixiy kategoriya ekanligini aniqladik. Unda zamonlar osha 
butun arxitektura o‘zgaradi deb xulosa qilish mumin.
Nazorat savoliari
1. Arxitektura nima? Uning uch ajralmas jihatlari nimalardan 
iborat?
2. Me’morchilikda binolar qurilishida qanday qonuniyatlar 
mavjud?
3. Binolar klassifikatsiyasi nima?
4. Me’morchilikda uyg‘unlashuv asoslari nimalardan iborat?
5. Me’morchilikdagi uslublar ko‘rinishi nimalardan iborat?
Glossariy
Arxitektura (me’morchilik) - bu grekcha so‘z bo‘lib, "bosh 
quruvchi" - binoni qurish san’ati, hamda majmualami jamiyat talabla- 
riga nafaqat amaliy xizmat, balki, badiiy-g'oyaviy jihatdan uyg‘unligini 
hal qilishi kerak10.
Funksional qurilish - texnik g‘oyaviy badiiy jarayonlaming 
me’morchilikdagi uyg‘unlashuvin .