M muxamedova

mmtahkamlik, foyda va chiroylilik2.
Vitruviy bu taiimotida shuni talab qilganki, binoning forma va 
kompozitsiyasi inson iyatning eng kerakli talablariga, halq an’analariga, 
o‘sha joy iqlimiga, xalq urf-odatlariga, moslashtirishdan iborat”3.
Feodalizmning erta davrlarida arxitektura tushunchasi bir oz 
toraydi. Uning vazifalari asosan qaia, ibodatxona, qo‘rg‘onlar qurilishi 
bilan chegaralandi. Me’morchilik inshootlari insoniyatning tafakkuri 
hamda qarashlariga asosiy ta’sirini o‘tkazadi.
Inson binoga qarab, uning yengilligi yoki ogirligini, bejirimligi 
yoki qo‘polligini, past va balandligini, yaxlitligini va kompozit- 
siyasining aniqligi, uning formalarining boiaklarini his eta oladi va o‘z 
ta’sirini o‘tkazadi.
Inson binoga kirib, uning ichki fazoviy kengligi, mahobatli 
ravoqlar, baland gumbaz, yuksak badiy ishlov berilgan stalaktitalar, o‘z 
o‘mida bino xarakteriga mos ravishda ishlatilganligiga hayratlanadi.
Asrlardan asrlarga o‘tgan sayin me’morlarga boigan talab 
kuchayadi. Arxitekturaviy yo‘nalishni o'rganish ko‘pgina davrlardanoq 
saroy va maqbarani, xalq turar joylarini o‘rganishdan boshlanadi. Saroy 
va maqbaralar formalaridan ulaming oddiy asosdan rivojlanishi 
topiladi. Xalq san’atining kuchi uning o‘ziga xos yorqin xarakterli 
topilmalarini tarixiy monumental asarlarda yetkazib beradi.
Qadimgi Misming piramida va Gretsiyaning maqbaralarida 
"abadiylik" g‘oyalari aniq namoyon boiib, Qadimgi Misr arxitektu­
rasida monumental g'oyalar farqlanadi. Misr maqbara, piramidalari 
firavnlar hokimiyatining abadiyligi bilan birga, ulaming quldorlikni
2A World History o f architeciure.Marian Moffet, Michail W Fario, Lawrence Wodehouse. London. 2003. P.l. 
Introduction.(The roman architect and engineer Vitruvius, active aroung 40 BCE, considered the essentials of 
architecture to be 
firmitas, utilitas,
and 
venustas
, 
commonly translated as firmness, commodity, and delight).
■' A Worid History of architecture Marian Moffet, Michail W Fario,Lawrence Wodehouse. London. 2003. P. 1. Introduction. 
(Here firmness is structural stability, commodity is the meeting of functional requirem ents, and delight is beauty).

---

boshqarish demokratiyasi maqbara kompozitsiyalarida va ulaming 
shaklida, antogonistik ravishda talqin etiladi. Yuqorida ko‘rsatilgan 
arxitektura inshootlarining struktura va obrazlarini, inson tomonidan 
tabiat qonunlarini tan olinganini o‘z inshootlariga yondashtirganlar. 
Shuning uchun arxitekturaning rivojlanish davri, inson tomonidan 
tinchlikni o‘zlashtirish pog‘onasi, bizga qimmatli bo‘lgan ashyolar 
arxitektonik muhitda yaratilib tugallanadi. Shuni ko‘zda tutish lozimki, 
anritekturaninng har bir davri mustahkam xarakterli boiishiga 
qaramasdan, uyg‘onish davri usulllarini shakllarda qo'llab, oz bo‘lsa 
ham yangi vazifalarga yangi mazmun bilan javob beradi. Asrlar 
davomidagi arxitektura rivojlanishining shakl rivojlanishida, bir necha 
qonuniyatlar ishlab chiqildi.
Arxitektura tarixida ham mustahkam qonunchilik yuzaga keldi. 
Qonunchilikning ko‘p qismi arxitekturaviy formalarni o‘zgartirdi, 
ammo ulaming davomiyligi uzoqqa cho‘zilmasligi xarakterli edi. 
Aniqlangan tarixiy davr mobaynida yangi iqtisodiy, badiiy yangilik- 
larga qamralgan davr eski davrni cheklantiradi. Bu yerdan ko‘rinadiki, 
arxitektura ilmining vazifasi arxitekturaning hayotiy progressiv 
qadriyatlarini o‘zlashtirib, hozirgi davrga, halqqa moslanadi4.
Tarixiy materializm qadimiy yodgorliklami qunt bilan arxitek- 
turani o‘rganishga, shuningdek, har bir vaqtni mutonosibligini to‘g‘ri 
tanlash arxitektura tarixi darsligida turli davrlar hajmini to‘g‘ri o‘zlash- 
tirish lozim. Antik arxitekturani biz o‘rganamiz va bizning mahalliy 
merosimiz bunda ko‘proq halq yaratgan qismiga e’tibor qaratiladi.
Arxitektura tarixi bir tomonlama rivojlanishi bilan chegara- 
lanmasligi lozim. Funksional qurilish texnik g'oyaviy badiiy va bosh- 
qalar. Arxitektura tarixi inson faoliyatining ko‘p qirralari rivojlanishi 
jamiyatning rivojlanishi bilan uzviy bogiiq holda jamoa rivojlanishi 
formalari arxitekturasida o‘z samarasini topadi5.
4History of Architecture A.D.F.Hamlin, A. M. Professor o f the history of Architecture in the school o f Architecture, 
COLUMBIA, UNIVERSIRY,1998 SEVENTH EDmON.p.6(AII architecture is based on one or more of three 
fundamental structural principles!, it is useful to hove a standard way of defining principles. In addition to a definition 
statement, each principle should have associated rationale and implications statements, both to promote understanding 
and acceptance o f the principles themselves, and to support the use of the principles in explaining and justifying why 
specific decisions are made. How tbe adoption of one or another of the principles affected die forms and even the 
decoration of the various styles.)
5A World History of architecture.Marian Moffet, Michail W Fario, Lawrence Wodehouse.London. 2003. P 7. (Architecture 
has to do with planning and designing form, space and ambience to reflect fractional, technical, social, environmental 
and aesthetic considerations. It requii’cs the creative manipulation and coordination of materials and technology, and of light 
aid shadow. Often, conflicting requirements must be resolved The practice of Architecture also encompasses the pragmatic 
aspects of realizing buildings and structures, including scheduling, cost estimation and construction administration 
Documentation produced by architects, typically drawings, plans and technical specifications, defines 
tlie structure and/or behavior of a building or other kind of system that is to be or has been constructed).
5

---

Arxitektura tarixi fanning shunday xususiyati borki, unda uyg‘o- 
nish davri o‘rganiladi, turli tarixiy davrlami yuzaga kelishi va rivoj- 
lanishi arxitekturaning faqat ma’lum bir tomonlarini emas, balki 
murakkab, ko‘p qirrali, ya’niy dialektik birligini arxitekturada 
namoyon etadi.
Arxitekturaviy jarayonning rivojlanishi - eski uslublaming yangi- 
lari bilan qamrab olinishi, real formalarga aylantirilib utilitar g‘oyalar 
ilgari suriladi. Shuning uchun arxitektura tarixi arxitekturaviy ijodiyot- 
da progressiv uslublarni va tarixiy shakllarni o‘rganadigan fan 
hisoblanadi.
Inson hayoti va faoliyati uchun zarur bo'lgan makonning loyihasini 
yaratish va uni qurish me’morlik san’atining mazmunini tashkil etadi. 
Turar joylar, yo‘llar, hiyobonu maydonlar, yirik suv inshoot va madaniy 
xordiq uchun mo‘ljallangan me’moriy majmualar hammasi shu 
san’atning turli ko‘rinishlaridir. Bular uning bosh quruvchisi - arxitek- 
tori (me’mori) tomonidan loyihalashtiriladi va rahbarligida amalga 
oshiriladi. Bino va inshootlaming nima maqsadga xizmat qilishi, ya’ni 
ulaming bajaradigan vazifasi aniqlanadi, uning to‘g‘ri hal qilish esa 
me’morlik asarini yaratishdagi asosiy omillardan hisoblanadi. Shular 
asosida me’morlik quyidagi soha va turlarga bo‘linadi: