M muxamedova

G‘ishtli terlllsh. 
G‘ishtli yoki hohlagan toshli terishning asosiy 
sharti, choklarni bog‘lab terish hisoblanadi. Chok deb ikki g‘ishtni bir- 
biri bilan tekis tutashtirishiga aytiladi. Choklar gorizontal va vertikal 
boiadi. Choklarni bog‘lanishning qoidasi doim turli xil davrlar 
quruvchilari tomonidan amal qilingan, u shu bilan ahamiyatliki yanitik 
qatorli gishtlar pastki qatorda yotgan choklardan yuqorisida tik 
joylashmagan holdagina bogianishga amal qilinadi va barcha 
devoming monolitligi taminlanadi. Aks holda qachonki choklaming 
turli hil qatorlari bir-birining ustida joylashsa, umumiy chokning 
chizig‘i bo‘yicha terilganlaming alohida qismlariga bo‘linishi mumkin.
Gishtli devorlaming qalinligi unga ko‘ndalang qo‘yilgan gishtlar 
soni belgilaydilar - 2; 
2Vr,
3
X
A
va h.k (yagona oichamni gishtning 
uzunligi - 25km’) deb qabul qilingan. Masalan, ГЛ qalinlikdagi

---

devoriar gishti tichkama qatorli g‘ishtlar va uni qoshiqli qatorlar bilan 
tutashadi. Shunday qilib, devorlaming qalinligi gishtlarning qaliniigi 
va soni bilan uning o‘ Ichamlari haqida aniq tasavvur beradi.
G‘ishtlarni (yoki toshlami) choklarini mahkamlash uchun ohakli 
aralashma bilan toidiriladi, u ohakli-sementli yoki sementli boiadi. 
Aralashma o‘zida bogiovchi moddasi (ohakli, sementli) qum bilan va 
suvdan tashkil topadi. Bogiovchi moddalarga suvning ta’siri natijasida 
kimyoviy reaksiya sodir boiib, aralashma qotadi va gi'shtni 
tutashtiradi “yelimlaydi”.
Odatda XIX asr binolarining devorlari oddiy qalinligi 3 
/2
dan 2 
Уг
gishtlar tashkil qiladi. Hozirgi vaqtda devoriar ozg‘in - 2 VkJan 1 
V
2 
gacha qilinadi18.
Sokai. Qurilma devorining pastki qismi yeming tekisligidan asos 
ustida joylashuvchi va bir muncha oldinga chiqib turuvchi qismi sokol 
deb nomlanadi (5;1 ill). Sokolning balandligi 0.5 dan 1.5 va undan 
ko‘proq boiadi. Tashqaridan u odatda tosh bilan ba’zan granit bilan 
pardozlanadi. Sokol devordan fundamentga o‘tuvchi element hisobla­
nadi. B oig‘usi bir qancha, massivli devorni, sokol binoni soddala- 
shishiga imkon beradi. Bundan tashqari, u ma’lum darajada u binoni 
yerli namlikni singib kirishdan saqlaydi. Ko‘pqavatli qurilmalardagi 
devor qalinlgi pastdan yuqoriga kamaytiradi. Bu shunisi bilan ma’lum- 
ki, ya’ni devorga ogirlik qavatdan qavatga kamayadi. Devorlaming. 
qalinligining kamayishi ulaming ichki tomonidan qirqimlar bilan 
erishiladi (5;10 ill.). U qavatlar aro yopishlar darajasida, shuning uchun 
ular ko‘rinmaydi19.
Karniz. Uy devorlarining ko‘cha tomonlari odatda kamiz bilan 
tugallanadi. Uning vazifasi - tomdan oqib tushuvchi suvlardan devomi 
himoyalaydi. Kamizlar uncha katta ko‘p chiqishga ega boisa, u
18 A textbook of construction. By Dr. B.C. Punmia. New Delhi. 2005 June. P 8.
19 A textbook of construction. By Dr. B.C. Punmia. New Delhi. 2005 June. PS

---

g'ishtning oddiy qo‘yilish y o ii boiishi mumkin. Shuningdek, karniz 
estetik rol o‘ynaydi va u binoning tugallanish fasadi hisoblanadi. 
Kamizning shakli o‘sha davr antik me’morchiligida ishlab chiqilgan. 
0 ‘matilgan aylanalar bilan mos tarzda karniz 3 qismga ega. Undan 
oldingi chiqib turgan plita asosiysi - ‘4omchi”. Bu shunisi bilan 
maiumki, antik qurilmalarda yomg‘ir suvi, tarnovdan tushayotgan suv, 
chambarli qismga tushadi, yoki tomchining quyi sirti gorizontal emas, 
devoming yo‘nalishi bo‘yicha qilingan. Shuning uchun suv chekkasiga 
yig'ilgan va bu yerdan tomchi ko‘rinishida oqqan. Tomchidan so‘ng 
uning ostida (b) kamizning ikkinchi qismi - turuvchi (d) joylashgan, a 
yuqorisida esa uchinchi - o‘rab turuvchi chambari (a) joylashgan. 
Ushlab turuvchi qismi tomchini og‘irligini kamaytiradi, konstruk 
mimosabatlarda qiyin bajariluvchi qismini kamaytiradi:
Parapet. Kamizning yuqorida uncha baland boimagan yoki tekis 
panjaralartoshli devor ko'rinishida o'matiladi. Parapet tomning yuqori 
tomonini to'sadi va bundan tashqari unda joylashgan odamlami 
yiqilishdan asraydi. Ba’zan juda baland va bosimli parapet asosiy fasad 
markaziy qismida o‘matiluvchisi attika deb nomlanadi. Attika ilk bor 
qadimgi yunon antik me’morchiligida tantanavor arklami ulug‘vor- 
ligini oshirish uchun qoilanila boshlaydi.

---

Proyemlar (o‘yiqlar). Binoning devorlarida - derazali va eshikli 
o‘yiqlar qilinadi. Ular to‘g‘ri yoki egri ravoqli to‘sinlar bilan 
tugallanadi. Xuddi shunday shaklda darvoza usti yopiladi.
Tokchalar. Qadimgi binolar qalin devorga ega boigan hollarda 
o g ir devorlarda tokchalar qilinadi. U reja bo‘yicha to‘g‘ri burchakli va 
egri yarim aylana qilingan ular asosan ravoqli yoki to‘g‘ri to‘sinli qilin­
gan. Qadimgi rum me’morchilikdagi tokchaga haykallar o‘matilgan20.
Qotirmalar. Ba’zan devomi tashqaridan qurilmaning ichkarisidan 
devor uning hamma balandligi bo'yicha, kamiz bilan birm uncha oidingi 
yoki orqaga qaytadi. Devordagi shunday chiqishlar yoki kirishlami 
qotirmalar deb ataladi. Qoida bo‘yicha binoning ichki loyihasi bilan 
aniqlanadi. Qotirmalami binoning ichki (interyerida) kuzatish mumkin.
Qotirmalar me’morchilikda juda каш hollarda qoilanilgan. 
Ulardan hozirgi davrgacha foydalaniiadi. Plastik effektn! kuchaytirish 
maqsadida, birinchi qotirmadan so‘ng, ikkinchisi, keyin uchinchisi, va 
ko‘p hollarda turli hil interval bilan qoilaganlar. Qotirmalam'mg ritmik 
turli hilligi bilan me’moriar maium bir kompozitsiyali natijalarga 
erishilgan. Me’morchilik yanada jonli va plastikli boigan. Ko‘p 
hollarda asosan qotirmalar borokko me’morchiligida foydalanlgan 
(XVil-XVIII asming birinchi yarmi).

---

Rizalitlar. Devoming (keng) katta qismi oldinga chiqqan yoki 
fasadning rizalitasi markazi rizalitalar deb nomlanadi, binonig yon 
tomonida joylashgan chiqishlar - yon rizalitlar. Klassitsizmning 
me’morchiligida rizalitlar ustunlar jihozlangan21.
Balkonlar, erkerlar, lodjiyalar. Balkonlar o‘zlarining ko‘rini- 
shiga ko'ra devoming tekisligiga taqqoslaganda devor maydonchalar 
bilan kopsolli to'sinlar bilan o‘zini namoyon etadilar. Ana shu 
to‘sinlarga balkoimi to‘suvchi panjaralar mahkamlanadi. Erkerlar 
o‘zida fonlar tipidagi yopiq balkonlami namoyon etgan va u derazalar 
bilan yoritilgan. Lodjiyalar o'zining moijallangan joyi bo‘yicha 
balkonga o‘xshaydi, fasadning tekisligi bilan taqqoslash bo‘yicha 
oldinga chiqdi, aksincha, binoning chuqurligi hosil qiladi. Shunday 
qilib, ular faqat oldingi tomonidan, shuningdek, ikki yon va orqa 
tomondan devorlar bilan chegaralangan.
Devorni pardozlash. Turli hil qizil g‘isht deb nomlangan oddiy 
material bilan devor terilgan va sirti suv bilan pardozlanadi, turli hil 
plitkalar bilan, yoki ba’zida tabiiy tosh boiaklari bilan pardozlanadi. 
Ba’zan fasadalr qisman suvoq (plitkalar bilan) va qisman pastki 
qavatiarda toshlar bilan qoplanadi. Pardozlashda asosiy terishlar 
mustahkam sementli aralashma bilan, og‘ir tosh bloklari bilan - maxsus 
metall qotirmalar bilan yoki bevosita g‘ishtli terishni bog‘lash bilan 
tutashtiriladi.
Turuvchi tayanchlarni himoyaiangan. Tayanch konstruksiya- 
larga, bizga ma’lumki, devor bilan birga himoyaiangan, turuvchi 
tayanch ustunlardir. Tayanchlar ikki xil boiadi: kvadrat yoki to‘g‘ri. 
Ustunlar turli ashyolardan tayyorlanadi: yog‘och, g‘isht, tosh, metall 
(cho'yan, poiat), temir-beton.

---

Konstruksiyalashgan ustunlar tik nagruzkasi ustunning o‘qiga mos 
kelish lozim. Ustunlaming mahkamligi, turg‘unligi - pilonlar, ustunlar
- maxsus formula bilan hosil qiladi. Ustunlaming ogirligi ulaming 
terilishi bilan tutashuvini belgilaydi va ular huddi devordek ular 
ko‘tarib turgan og‘irlikka bogiiq. Ko‘ndalang terishning bosimi, agar 
ustun konstruksiya bo‘yicha bir yarim-ikki (har biri ikki tomondan) 12 
kg sm2 dan oshmasligi lozim. Binoning tayanch unsurlarining o'zaro 
joylashuvi. Har qanday qurilmasi konstruksiyalashda asosiy qoidaga 
amal qilish kerak: ikkinchi qavatning va yuqori qavatlaming ham 
devorlari pastda yotuvchi qavatlardan tepasida joylashishi lozim.
Yopilishi. Qurilish konstruksiyalarining ikkinchi katta guruhini 
yopilishlar tashkil qiladi. Yopilishlar o‘z ogirligini ushlashi kerak va 
unga o‘tayotgan vaqtinchalik og‘irlikni (ichki jihozlar, mebel, odamlar) 
mustahkam boiishi kerak. Shuningdek, ular yong‘in vaqtida yuqori 
darajaga chidamli boiishi kerak. Shu bilan ular qalin boimasligi, 
chunki binoning tashqi hajmidan oshmasligi va ichki xona hajmi 
qisqarmasligi lozim. Yopilishlarga qavatlar orasidagi yopilishlar, bir- 
biridan ajratiluvchi va cherdakka taalluqlidir. Unisi ham bunisi ham 
o'zining shakli bo'yicha to‘sinli yoki gumbazli boiishi mumkin22.