M tojiyev, I. Nigmatov

B a ’zi bir ch an glam in g y o ‘l qo‘yiladigan oxirgi darajasi
4 —ja d v a l
Moddalar nomi
YQOD
mg/mi
Xavflilik
sinfi
Aluminiy va m ing qotishmalari (aluminiyga hisob qil- 
ganda)
2
4
Aluminiyning dezintegratsiya ko‘rinishdagi oksidi 
(glinazyom, elektrokorund, monokorund bo‘lishiga qa- 
ramay)
4
4
Kremniy saqlovchi changiar:
a) kristall kremniy (11) oksid, kvars, kristobalit, tridimit, 
changda ular 70% dan yuqori;
1
3
b) tumansimon aerozolli ko’rinishdagi amorf kremniy 
(II) oksidi, changda u 70% dan yuqori bo‘lganda;
1
3
d) kristall kremniy (II) oksid changda 10 dan 70% gacha 
bo'lganda (granit, shamot, sluda xomashyo, ko‘mir tog‘ 
jinsining changi va boshqalar);
2
4
e) kristall kremniy (II) oksid changda 2 dan 10% ga­
cha bo‘lganda (yonadigan slanetslar, ko'mir tog‘ jinsi 
tuproq changlari va boshqalar):
4
4
o‘simlik va hayvon mahsulotlarining changi: 10% dan 
ortiq kremniy (II) oksid aralashganda (kanop, paxta, 
zig‘ir poyasi, jun, moniiq va boshqalar);
2
4
2 dan 10% gacha kremniy (II) oksidi aralashsa;
4
4
2% dan kam kremniy (II) oksidi bo‘lsa (un va yog‘ 
changlari);
6
4
ularda 10% dan ortiq asbest bo‘ganda;
4
4
shisha va mineral tola, sement, apatit, tuproq changlari;
6
4
uglerod changi: neft, slanets, elektrod koksi.
6
4
42

---

Ishlab chiqarishda changning hosil bo ‘lishi va tarqalishining oldini 
olishda texnologik tadbirlar m uhim o ‘rin tutadi. Bunday tadbirlarga q o id a
bajariladigan ishlam i avtom atik usullarga o ‘tkazish, m exanizatsiyalash, 
changli xonalam ing zichligini (gennetik) oshirish, texnologik jarayonlarni 
uzoqdan boshqarish, xonalarni havo alm ashtirgichlar bilan jihozlash 
va boshqa uslublar qo ‘llaniIadi. Masalan, m ashinasozlik sanoatida 
qo‘llaniladigan quym a m ahsulotlam i qum oqim ida tozalashni suv bilan 
tozalashga o ‘tkazish, ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladigan m ayda kukun 
holdagi m ahsulotlam i donador holga o ‘tkazib yoki pasta k o ‘rinishda 
ishlatish v a boshqalar chang ajralish jarayonining keskin kam ayishiga 
olib keladi. Shuningdek, shaxsiy saqlovchi vositalardan resperatorlar ish 
zonasidagi changlarning inson organizm iga tushishidan saqlaydi. Bunday 
resperatorlar qatorida bir m arta ishlatiladigan «Lepestok» va havodagi 
changlam i tozalab beradigan «Astra-2» rusum lisi qo‘llaniladi. Ishlab 
chiqarish zonasi (texnosfera)da hosil b o ‘ladigan changiar inson organizm iga 
asosan nafas y o ‘li va teri orqali ta ’sir k o ‘rsatadi. Uning ta ’sir xususiyati 
quyidagi om illarga b og'liq b o ‘ladi, jum ladan, chang zarrachalarining 
fizik-kimyoviy xossalari, katta-kichikligi, shakli, konsentratsiyasi, ta ’sir 
muddati, kasb turi, m etereologik sharoitlar, organizm ning shaxsiy 
reaksiyasi, nafas y o ‘llarining filtrlash xususiyati, organizm ning qarshilik 
k o ‘rsatish qobiliyati va boshqa ko ‘rsatkichlar. Texnosferadagi changni va 
uning m iqdorini nazorat qiiish muhim aham iyatga ega. Buning uchun 
ishlab chiqarishdagi chang m anbalari, uning hosil b o ‘lish sabablari, m a’lum 
hajm dagi havoda bo‘lgan changning sifat tarkibi va uning miqdorini 
hisobga olgan holda gigiyenik baho beriladi. O lingan m a’lum otlar asosida 
ishchilar salom atligini saqlash va sog‘aytirish choralari belgilanadi. Buning 
uchun ishlab chiqarish jarayonini, jihozlarni, xom ashyoni, uni tashish va 
ishlatish usullarini o ‘rganish orqali hosil b o ‘ladigan changning kimyoviy 
tarkibiga baho beriladi. Xomashyoni ishlatish texnologiyasiga (mexanik, 
term ik, kim yoviy) k o ‘ra ishlab chiqarish jarayonlarida turli tartibli changiar 
hosil bo‘ladi, shuningdek, tayyor m ahsulotni qayta ishlash jarayonida 
ham (maydalash, charxlash, sayqal berish, silliqlash, jilo berish, tashish, 
sochiluvchan m ahsulotlam i tortish, qadoqlash, m etalli m ateriallam i qayta 
ishlash (termik, kim yoviy) zararli changiar hosil b o ‘ladi.
Ish zonasidagi havo tarkibidagi chang m iqdori havo sinamasi jihozida 
aniqlanadi. Buning uchun changli havo taxm inan poldan 1,5 metr, 
balandlikdagi ish joyidan 1-3,5 m va undan ortiq m asofalardan nam unalar
43

---

olinib tekshiriladi.Tekshirishda tortish usuli qo ilan ilad i. Ish zonasidan 
chang miqdorini havoning hajm birligida (1 
I
yoki 1 m3) changning 
og‘irligi m illigramlarda aniqlanadi. 
Bundan tashqari, changlam ing 
dispersligi ham aniqlanib, uning y o ‘l q o ‘ysa b o iad ig an oxirgi darajasiga 
(YQOD) solishtiriladi.