M ü n d ə r I c a t
Yüklə 11,3 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.3.3. Fosfor gübrələri
Kənd təsərrüfatında istifadə olunan P gübrələri əsasən suda həll olan bitkilər tərəfindən asan mənimsənilən olur: Super fosfat və ikiqat super fosfat, eləcə də mürəkkəb gübrələr ammofost diammofost, nitroammofoska, karboammofoska. P ən mühüm biogen elementlərdən biridir, baxmayaraq ki, canlı orqa- nizmlərin P-a tələbatı N-a nisbətən 10 qat azdır, o bitkinin əsas qida mən- bəyidir və kütlə və enerji mübadiləsi çoxalma prosesində əsas rol oynayır. Tam qiymətli məhsul almağa şərait yaratmaq üçün torpaqda asan mənimsənilən fosforun olması vacibdir. Lakin Rusiyanın əkin sahələrinin təxminən 1/3-i bu elementlə az aşağı və çox az aşağı miqdarda təmin olun- muşdur ki, bu da qeyri-qaratorpaq zonasında ciddi problemlər yaradır. Bun- dan başqa, əgər azot çatışmazlığını üzvi gübrələrlə və N fiksasiya etməyənlə əvəz etmək olarsa, fosforun çatışmazlığını yalnız mineral gübrə verməklə aradan qaldırmaq olar. Fosfor gübrələrinə yüksək tələbatın ödənilməsi ob- yektiv labüdlükdür. Lakin bu zaman fosforla qidalanma probleminin bir sıra təbiəti mühafizə aspektlərini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Fosfor gübrələri ilə birgə torpağa mühitdə torpaq mühitdə az hərəkət- də olan çox saylı zəhərli maddələr düşür. Superfosfat kifayət qədər yüksək miqdarda çirkləndirici maddələrin olması ilə fərqlənir (Barrauş, 1966).
Maddə Miqdarı, q/kq As
1,2-2,2 Se
0,0-4,5 Co
0-9 Zn
50-1430 Ni
7,32 Cu
4-79 Pb
7-92 102
W 20-180 Cd
50-170 Cr
66-243
Bundan başqa, fosfor gübrələrinin tərkibində fosforun zəhərli birləş- mələri olur. Fosforun çox hissəsi, gübrə kimi istifadə olunan, torpaqlarda qalır, onda olan Ca, Al, Fe birləşir. Aparılan tədqiqatların nəticəsi göstərir ki, təbii fosforlarda radioaktiv elementlər –U, Ra olur. Qiymətləndirmələrə uyğun olaraq 1t P 2 O
bəzi fosfor filizlərində 30-40 kq 90 Sr tapılır. Təbii fosfor xammalın turş mühitdə emalında fosforun əsas hissəsi, eləcə də bütün stronsium gübrələrdə qalır və onlarla birlikdə torpağa düşür, uzun müddət superfosfatın verilməsi (tərkibində adətən 1,5 % F olur) tor- paqda bitkinin asan mənimsəyə biləcəyi F formasına səbəb olur. Ramansk təcrübə sahəsində fosfatlarla gübrələnən torpaqda F miqdarı nəzarətlə müqa- yisədə demək olar ki, iki dəfə çoxdur. Flüorun bitkilərdə fizioloji rolu hələ kifayət qədər öyrənilməyib. O, bir çox fermentlərin aktivliyini pisləşdirir (azaldır), bu da fotosintez və zülalların biosintezi proseslərinə mənfi təsir göstərir. Koplan – Diksin məlumatlarına görə, Qeyri-Qaratorpaq zonanın əkin- çiliyində istifadə olunan fosfatlardan 665 min ton P 2 O
su obyektlərində toplanır: -
olan) -
səthi yuyulma və axınlarda suda həll olunmuş halda və eroziya məhsulları ilə birlikdə (21% bütün daxil olan miqdarın) -
fatda üzvi maddələrin utilizasiyasının olmasından və heyvandarlıq üzvi maddələrin utilizasiyasının 50%-ə qədər azalmasından. P 2
5 -in miqdarının təbii sularda yüksəlməsi su mənbələrinin evtrof- laşmasına gətirib çıxarır: yosunların biokütləsi bir çox göllərdə və su anbar- larında hazırda həmin ərazidə olan ümumi kənd təsərrüfat məhsullarından çoxdur. Hesablanmışdır ki, 1 kq fosfor daxil olan su mənbələrində 100 kq fitoplankton əmələ gəlir, suda fosforun qatılığı 0,01 mq/l olduqda, suyun çirklənməsi başlayır, buna səbəb yosunların kütləvi inkişafı, çoxalmasıdır. Bu zaman suda onun qatılığı 0,9-3,5 mq/l-ə çatır (Mineyev, 1990) Suyun çiçəklənməsi təkcə sudan istifadəni pisləşdirmir, həm də onun tərkibində suda həll olmuş üzvi birləşmələrin miqdarını artırır, yosunların kütləvi inkişafı suda PH-ı yüksəldir. Əl-tor Xolera xəstəliyinin 1970-1971-ci illərdə 35 ölkədə sürətlə yayılması bu hadisə ilə bağlıdır. Bir qayda olaraq
103
insan, yosunlarla çirklənmiş sudan istifadə etmir, çünki bu sular dadına və qoxusuna görə fərqlənir. Buna baxmayaraq, öz toxumalarında toksinlər top- lanmış balıqla qidalandıqda ciddi zəhərlənmə baş verir. Heyvanlar isə belə sulardan istifadə etməyə məcbur olurlar. Dünyanın bir çox regionlarında iri buynuzlu heyvanların və digər kənd təsərrüfat heyvanlarının kütləvi qırıl- ması baş verir. Su anbarlarında evtroflaşması suyun təmizlənməsini bahalaşdırır. Belə ki, 1985-ci ildə Dnepropetrovsk su anbarlarında koaqulyantların təmizlən- məsinə 650 min dollar, rekreasiya zonasının təmizlənməsinə 3 milyon 900 min dollar ildə xərclənir. Suların təbii yolla təmizlənməsinin uzunluğunu nəzərə alsaq (300 il yeraltı sular üçün 3,5 il – axan göllər üçün, 0,5 ay – axan çaylar üçün), eləcə də fosfor gübrələrində müxtəlif qarışıqların olduğunu nəzərə alsaq fosfor gübrələrinin tətbiqlərinə ciddi nəzarət etmək lazım gəldiyi aydın olur. Fosfor gübrələrini tətbiq etdikdə aşağıdakı faktorları nəzərə almaq lazımdır: -
-
gübrələrdə olan torpağı çirkləndirən ağır metalların yol verilən səviyyəsini, radionuklidləri və digər toksiki elementləri (birləşmələri). -
torpağa fosfor gübrələrini verməyin lazımı əməliyyatlarını (işin apa- rılma vaxtını, gübrələnən sahənin yerləşməsini münasib işlərin aparmağa lazımı şəraitin olması və s.), eləcə də torpağı fosforitləşdirdikdə ekoloji məhdudiyyətə riayət etmək (cədvəl 2.12.) Yüklə 11,3 Mb. Dostları ilə paylaş:
|