M ü n d ə r I c a t

3.5.  Aqroekosistemin ağır metallarla çirklənməsinin qiymətləndirilməsi 

 

3.5.1.  Torpaqda ağır metalların yol verilən qatılığı (YVQ)  

Ağır  metallar  (AM)  –  atom  kütləsi  50-dən  böyük  olan  elementlərdir 

(sıxlığı 5 q/sm

3 

-dən çox olan), zəhərlilik dərəcəsinə görə ətraf mühitə təsiri 

üç təhlükəlilik sinfinə bölünür:  

1-ci:  Cd, Hg, Pb, Se, Zn, Ti;   

---

339 

 

2-ci:   Co, Ni, Mo, Cu, Sb, Cr;  

3-cü:   Ba, V, W, Mn, Sr.   

Canlı orqanizmlər üçün ağır metalların zəhərliliyi həm elementin özü-

nün xassəsi və qatılıq səviyyəsi, həm də onların miqrasiya qabiliyyəti, eləcə 

də, orqan və toxumalarda toplanma dərəcəsi kimi təyin olunur.  

Ərazinin ekoloji situasiyasının miqdarca qiymətləndirilməsində mikto

-

 

və  makrogöstəricilər  sistemi  istifadə  olunmalıdır.  Mikrogöstəricilər  –  tor-

paqda  zərərli  maddələrin  yol  verilən  qatılığının  (YVQ)  qiymətidir.  Makro-

göstəriciləri əhalinin sağlamlığının vəziyyəti xarakterizə edir. Torpaqda zə-

rərli  maddələrin  YVQ  QOST17.4.1.03-84  –  bu  torpağı  çirkləndirən  mad-

dənin ətraf mühitə və insan sağlamlığına təsirinin sonrakı nəticələri də daxil 

olmaqla,  birbaşa  və  ya  dolayısı  ilə  təsir  göstərməyən  maksimal  kütlə 

payıdır.  

Torpaqda    kimyəvi  maddələrin  təyin  olunma  metodikasında  torpaqla 

əlaqədə  olan  mühitdə  (bitkilərdə,  suda,  havada)  onların  elə  qatılığı  qəbul 

olunur  ki,  insan  sağlamlığı  üçün  təhlükə  yaratmasın  və  torpağın  ümumi-

sanitar vəziyyətinə mənfi təsir göstərməsin. Bu məqsədlə də YVQ aşağıdakı 

göstəriciləri-növmüxtəlifliyi istifadə olunur:  

● ümumi-sanitar, çirkləndiricinin torpağın öz-özünü təmizləmə xassə-

sini  və  bu  prosesi  dəyişdirməyən  mikrobiosenozların  miqdarını  xarakterizə 

edir; bu göstərici üzrə giriş qatılığı – torpaqda maddənin (mq/kq) maksimal 

miqdarıdır,  hansı  ki,  5-7-ci  sutkada  mikroorqanizmlərin  (bakteriyalar,  ak-

tinomisetlər,  göbələklər)  ümumi  sayında  50%-dən,  eləcə  də  nəzarət  nümu-

nəyə  nisbətən  torpağın  fermentativ  aktivliyində  25%-dən  çox  dəyişiklik 

yaratmır; 

●  translokasiya  –  torpağın  şum  qatından  kök  sistemi  vasitəsilə  mad-

dənin daxil olması və yaşıl kütlə və meyvələrdə elə qatılıqda toplanmasıdır 

ki, həmin maddənin ərzaq məhsullarında YVQ həddini keçməsin; 

●  hava-miqrasiya  –  torpağın  şum  qatı  səthindən  atmosfer  havasına 

keçən maddənin elə qatılıq miqdarıdır ki, həmin maddənin atmosfer havası 

qçqn orta sutkalıq YVQ həddini keçməsin;  

● su-miqrasiya – torpağın şum qatından yerüstü su mənbələrinə keçən 

çirkləndirici madənin elə qatılığını xarakterizə edir ki, yerüstü su obyektləri 

üçün həmin maddənin YVQ həddini keçməsin;  

●  sanitar-toksikoloji  –  torpaqda  maddənin  elə  qatılığını  xarakterizə 

edir ki, onun istiqanlılara (insana) torpaqla, su-hava ilə əlaqədə olanda, ər-

zaq məhsullarından daxil olan miqdarının cəmi əhalinin sağlamlığına mənfi 

təsir göstərməsin;  

● orqanoleptik; qiriş qatılığı – torpaqda kimyəvi maddənin maksimal 

 miqdarıdır, hansı ki, bitki mənşəli məhsulların qidalılıq dəyərinə və orqa- 

---

340 

 

noleptik xassəsinə təsir göstərmir;     

Torpaqda kimyəvi maddənin təxmini (TYQ) və ya müvəqqəti (MYQ, 

mq/kq)  yol verilən qatılığı bu formula ilə təyin olunur:   

 

              

           TYQ = 1,23 + 0,48 . 1gYVQ

n

,                           (3.13)  

 

Burada, YVQ

n

– bitkidə çirkləndirici maddənin yol verilən qatılığıdır.    

YVQ-ın  bütün  qiymətlərindən  ən  kiçiyi  seçilir,  hansı  ki,  torpaqda 

çirkləndirici maddənin vahid YVQ –nı təyin edən  əsas (baza)qiyməti kimi 

götürülür.