M ü n d ə r I c a t

6.

 

Ekoloji  təhsil  və  tərbiyə,  təbliğat  və  reklamları  əhatə  edən  sosial-

psixoloji informasiya tədbirlərinin həyata keçirilməsi. 

Ekoloji problemlərin kompleksliyi onların çox planlı olması iqtisadiy-

yat  və  müdafiə  yönümlü  obyektlərlə  sıx  əlaqəsi,  əhalinin  sağlamlığının  və 

rifahının təmin olunması, mühüm təbiəti mühafizə problemlırinin həllinə va-

hid sistemli yanaşmanı tələb edir. Dövlət miqyasında lazım olan qərarların 

qəbul  olunmasında  müxtəlif  çətinliklər  yaranır.  Bu  ekoloji  monitorinqin 

vahid  dövlət  sistemində  çoxsaylı  içarıçıların  olması  ilə  bağlıdır.  Bununla 

---

452 

 

əlaqədar  ekoloji  monitorinqi  milli  sistemin  yaranması  lokal  və  reqional 

səviyyədə  monitorinqin  yarımsistemləırinin  formalaşması  ilə  sıx  bağlıdır. 

Bundan başqa EMVDS-ı qlobal və fon monitorinqlərinin yarımsistemləri ilə 

əhatə olunur. 

Vahid ekoloji monitorinqin (VEM) məqsədi - sistemlərin hazırlanması 

və istifadə olunması, müşahidə metodları və vasitələri, tövsiyyələrin qiymət-

ləndirilməsi  və  işlənməsi,  təbii  texnogen  sferaya  idarəedici  təsiri  və  texno-

loji xarakteristikası, insanın tibbi - bioloji, sanitar - gigiyenik şəraitinin ya-

radılmasıdır. 

Atmosfer  havasının  çirklənmə  səviyyəsinin  müşahidələri  RF-  də  284 

şəhərədə  664 stasionar məntəqədə aparılır. 5 -dən 25 -ə qədər inqridientin 

qatılığı  ölçülür.  İldə  4  mln  nümunənin  hidrometrik  qatılığı  ölçülür.  Səth 

sularının  çirklənməsinə  görə  Rusiyada  1996-cı  ilə  qədər  1928  məntəqə, 

2617 axında, 1363 su obyektində yerləşən 2958 vertikal və 3407 üfüqi mü-

şahidə məntəqələrində 50 mindən çox nümunədə analizlər aparılmışdır. 

Dəniz  mühitinin  çirklənməsinin  kimyəvi  və  hidrobioloji  göstəricilə-

rinə  görə  monitorinq  Rusiyanın  bütün  dənizlərində  yerləşən  500-dən  artıq 

stansiyanın məlumatlarına əsaslanır. 

EMVDS-də  çirkləınmənin  milli  monitorinqi  yarımsisteminin  mərkəzi 

və  10  reqional  laboratoriyası  var  eləsə  də  ekspedisiya  müayinələri  üçün 

vasitələr mövcuddur. 

Zərərli maddələrin sərhədlərarası daşınmasının müşahidəsi üçün Rusi-

yanın qərb sərhəddində stansiyalar şəbəkəsi var. 3 stansiyada atmosfer aero-

zollarının, eləsə də atmosfer yağıntılarının (qar, yağış, dolu) nümunələri gö-

türülür. TƏM - in çirklənməsinin kompleks monitorinq sisteminin 40-a ya-

xın yoxlama məntəqəsi vardır. 

Qar  örtüyünün  çirklənməsinə  nəzarət  üçün  645  meteostansiya  möv-

cuddur.  17  mln.km  sahəni  əhatə  edir.  Nümunələrdə  sulfat,  nitrat,  ammo-

nium, pH, benz(a)piren və ağır metallar təyin olunur. 

Rusiya ərazisində biosfer qoruqlarında  yerləşən kompleks fon ekoloji 

monitorinqin  6  stansiyası  fəaliyyət  göstərir.  Atmosferin  ən  vacib  kompo-

nentlərinin ozon, karbon 2 oksid, aerozolların optik sıxlığı, yağıntıların kim-

yəvi tərkibi, atmosferin elektrik xassələrnin ekoloji monitorinq sistemi yara-

dılmışdır.  Bu  inqridentlərin  müşahidəsi  mütləq  tədqiqat  proqramları  əsa-

sında aparılır.  

ƏTM - in radioaktiv çirklənmənin müşahidələr şəbəkəsi 456 hidrome-

tostansiya və məntəqəni  əhatə  edir. 1394 məntəqədə qamma  - şüalanmanın 

ekspozisiya gücü qeydə alınır; radioaktiv atmosfer çöküntülərini 487, aero-

zolları 51 məntəqə müşahidə edir, 300 məntəqədə radiasiya çöküntüləri fik-

---

453 

 

sasiya olunur (onların 50 - si qatlığı təyin edir); atmosfer çöküntülərində 30 

məntəqədə

 

tritium, 82 məntəqədə stronsium- 90 (

90

Sr) miqdarı təyin olunur. 

Bundan başqa Çernobl AES qəzasından ziyan dəymiş ərazinin  inten-

siv  müayinəsi  aparılır,  o  cümlədən  yaşayış  məntəqələrində  5  Kи/km

2

-  dən 

çox çirklənmə müşahidə olunan həyətlərdə müayinə aparılır. 

Rusiyada  ərazinin  ƏTM  -  in  qəza  çirklənməsi  ilə  bağlı  ekoloji  toksi-

koloji halların tədqiqi üçün operativ sistemlər yaradılıb. 

Artıq  qeyd  olunduğu  kimi  ekoloji  monitorinqin  yarımsistemlərində 

biosferi  təşkil  edən  müxtəlif  səviyyələrdə  -  impakt  (lokal)  reqional  və  fon 

(qlobal) müşahidələr aparılır. 

Respublikamızda  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin  nəzdində 

olan  Ətraf  mühitin  çirklənməsinin  Milli  Monitorinq  mərkəzində  havanın, 

suyun və torpağın radioaktiv və digər çirklənmələrinin təyin olunması üçün 

ən müasir cihazlardan istifadə olunur. 

Ekoloji  monitorinqin  lokal  səviyyəsinin  fərqləndirici  xüsusiyyəti 

emissiya mənbələrinin nəzarət sistemlərinin sıx əlaqəsi və onların TƏM - ə 

obyektin texnoloji proseslərlə təsir etməsidir. Bu ekoloji monitorinqə - tex-

nogen təsirlərin kompleks halda baş verməsi və istehsalın texnoloji proses-

lərilə  idarə  olunması  sistemi  kimi  baxmağa imkan verir. Hazırda təbii eko-

sistemləri deyil, məhz texnosfera obyektlərini qiymətləndirirlər. Burada mo-

nitorinq müşahidələr, analizlər və vəziyyətin proqnozlaşması və bütün təbii 

mühitin dəyişməsilə tamamlanır (qoruq meşələrin torpaqları zonalarının fon 

monitorinqi).  Ekoloji  monitorinq  sisteminin  bütün  əsas  funksiyaları  tam 

şəkildə  reqional  səviyyəli  monitorinqdə  realizə  olunur.  Bu  səviyyə  üçün 

VEM - in quruluş strukturunu informasiyaların alınması və üzə çıxarılması, 

eləcə də hadisələrin qiymətləndirilməsi və qərarların qəbul olunması sferası 

kimi təsəvvür etmək olar. 

Vahid ekoloji monitorinqin vəzifələrinə aşağıdakıları daxil etmək olar: 

1.

 

TƏM - in ekoloji-sosial, tibbi-bioloji vəziyyətinə operativ nəzarət; 

2.

 

Reqionun  ekoloji  əlverişsizliyi  faktorlarının  üzə  çıxarılması  (o 

cümlədən TƏM-ə əhalinin sağlamlığına neqativ təsirlərin mənbələri); 

3.

 

TƏM - in faktiki vəziyyətinin xarakteri; 

4.

 

Adekvat ekoloji şəraitdə, ierarxik səviyyədə qərarların qəbul olun-

ması üçün informasiyaların hazırlanması və ümumiləşdirilməsi; 

5.

 

TƏM-in və əhalinin sağlamlıq vəziyyəti haqda obyektiv informasi-

yanın  toplanması,  sistemləşməsi  və  saxlanması  (bu  faktorların  qiymətlən-

dirilmıəsində mümkün olan subyektivliyi nəzərə almaqla); 

6.

 

TƏM  -  in  vəziyyətinin  yaxşılaşdırılmasına  yönəldilmiş  idarəedici 

qərarların işlənib hazırlanması. 

---

454 

 

Vahid ekoloji monitorinqin istənilən yarımsistemlərinin mühüm struk-

tur həlqələri (bloklar) bunlardır: ölçmə kompleksi özündə hüquqi-bioloji sa-

nitar-gigiyenik, sosial texniki-iqtisadi yönümlü məlumatların baza və bank-

larını  birləşdirən  informasiya  kompleksləri;  sənaye  obyektlərinin  qiy-

mətləndirmə və optimallaşdırma sistemləri; tarlaların ekoloji və meteoroloji 

faktorlarının proqnozlaşması sistemləri, eləcə də qərarların qəbul olunması  

sistemləri. 

Vahid  ekoloji  monitorinq  layihəsinin  hzırlanması  müxtəlif  sahəli  in-

formasiyalar tələb edir. O cümlədən TƏM -ə çirkləndirici maddələrin daxil 

olma mənbələrini bilmək lazımdır: 

-  çirkləndirici  maddəılərin  daşınma  prosesləri  (atmosferdə,  su  mü-

hitində daşınması və miqrasiyası); 

-

 

ÇM - in landşaft geokimyəvi yer dəyişməsi proseslərini; 

-

 

emissiyanın antropogen mənbələrinin vəziyyəti haqda məlumatları. 

Məlumatların  alınması  ÇM-in  fon  qatılığı  və  emissiya  mənbələri  ya-

xınlığında onların qatılığı haqda xarakteristika verən 3 qrup meteoroloji  pri-

borlarla təmin olunur.