M ü n d ə r I c a t

5.6.7.  Meliorasiya  torpaqlarında  aqroekoloji  monitorinqin  aparıl-

masının xüsusiyyətləri   

Suvarma  əkinçiliyi rayonlarında torpağın  münbitliyinə,  məhsuldarlıq 

və alınan məhsulun keyfiyyətinə, səth və qurunt sularının minerallaşması və 

çirklənməsinə, suvarmanın, kimyalaşdırma vasitələrinin və digər faktorların 

təsirinin daha ətraflı uçotu tələb olunur. 

Monitorinqin  vəzifəsi  torpaq  münbitliyinin  və  hidrogeoloji  mühitin 

əsas  göstəricilərinin  vəziyyətinə  nəzarət,  qiymətləndirmə,  praqnozlaşdırma 

və idarə etməkdir. Məqsəd məhsul vahidinə daha az su və gübrə sərf etmək-

lə yüksək keyfiyyətli bol məhsul əldə etmək, eləcə də TƏM - in çirklənmə-

sinin qarşısını almaqdır. 

Uzunmüddətli stasionar təcrübə bazası və xüsusi paliqonlardan həyata 

keçirilən monitorinqin, nişanlanmış azotla lizimetrik və mikrotarla təcrübə-

ləri  ilə  müşaiyət  olunması  məqsədə  uyğundur.  Aqroekoloji  monitorinq  bü-

tün suvarma əkinçiliyi zonalarında zonadaxili torpaq və hidrogeoloji xüsu-

siyyətlərin uçotu üzrə aparılır. Nəzarət olunan göstəricilərin naboru   müxtə- 

 lif torpaq- iqlim zonalarından variasiya ola bilir. 

Torpaqda  qida  elementlərin  hərəkətli  formasının  miqdarının  dinami-

kasını öyrənmək üçün torpaq nümunəsi bu və ya digər bitkinin əsas inkişaf 

fazalarında öyrənilir. N0

3

 və NH

3

 azotunun miqdarı 0-30, 31-40, 41-60, 61-

80,  81-100  sm  təbəqələrdə  təyin  olunur.Vegetasiya  dövrünün  əvvəlində  və 

axırında N0

3

 azotunun miqqdarı daha dərin qatlarda (l00-120, 121-140, 141-

160, 161-180, 181-200 sm) təyin olunur. 

---

487 

 

Hərəkətli  fosfor və  kaliumun miqdarı inkişafın  əsas  fazalarında  0-30  və 

31-40  sm  qatlarda  fiksə  olunur.  Fosfor  və  kaliumun  hərəkətli  miqdarı,  bu 

elementlərin forması və onların hərəkətlilik dərəcəsi, hətta, lm dərinkkdə, növ-

bəli  əkinin  1-ci  və  axırıncı  bitkisinin  vegetasiyasının  əvvəlində  və  axırında 

ölçülür.  Mikroelementlərin,  flor  və  ağır  metalların  miqdarı,  torpağın  nitrifi-

kasiya qabiliyyəti və bioloji aktivliyi, asan hidroliz olunan azotun miqdarı tor-

pağın şum qatında bitkinin aktiv vegetasiyasının əvvəlində müəyyənləşdirilir. 

Şoran torpaqların yayıldığı ərazilərdə vegetasiyanın əvvəlində və axı-

rında suda həll olan duzların ümumi miqdarı təyin olunur və onların tərkibi 

0-30,  31-40,  41-60,  61-80,  81-100  sm  və  ya  qrunt  sularınadək  (1,5-2  m)  

dərinlikdə  təyin  olunur.  Qurunt  suları  2m-dən  artıq  dərinkkdə  olduqda, 

ölçmələr xüsusi skvajinalarda aparırlır. 

Bitkinin  inkişaf  fazası  əsasında  duzların  ümunıi  miqdarı,  onların  tər-

kibi (о cümlədən nitratiarın miqdarı) təyin olunur. Drenaj şəbəkələrində dre-

naj sularında duzların minerallaşması dərəcəsi və tərkibi, qida maddələrinin, 

pestisidlərin qalıq miqdarı fiksə olunur. 

Şoran  və  şorakət  torpaqların  yayıldığı  zonalarda  xüsusi  melorativ 

tədbirlər  aparıldıqdan  sonra  (gips  və  ya  fosfogips,  plantaj  və  ya  3  yaruslu 

şumlama  və  digər  tədbirlər)  vegetasiyanın  əvvəlində  və  axırında  mübadilə 

olunan Na-un miqdarını müəyyənləşdirirlər: mq.ekv./ 100 q-la və 0-30, 31-

40, 41-50sm təbəqələrdə udma həcmindən % - lə. 

Torpağın turşuluğu (pH mikroaqreqat və duz mübadiləsi) qələviləşmiş 

qara  torpaqlarda,  boz-meşə  və  çimli-podzol  torpaqlarda  şum  qatında  vege-

tasiyanın əvvəlində qiymətiəndirmək lazımdır. 

Pestisidlərin tətbiqi nəzərdə  tutulan kənd  təsərrüfatı bitkilərinin becə-

rilməsində,  vegetasiya  dövrünün  sonunda  torpağın  şum  qatında  bu  prepa-

ratların və onların metabolitlərinin nitrozaminləri diaqnozlaşdırılır. Torpağın 

şum qatının mübadilə kütləsi vegetasiya dövrünün əvvəli və axırı ilə mütə-

nasibdir  və  100  sm  qədər  dərinlikdə  torpaq  profili  boyunca  aparılır.  Bu 

zaman  növbəli  əkin  rotasiyasının  müddəti  nəzərə  alınır.  Şum  və  şumaltı 

qatlarının (0-30 - 31-50 sm) aqreqat tərkibini növbəli əkində birinci və axı-

rıncı  bitkinin  vegetasiyasının  əvvəlində  müəyyənləşdirirlər.  Suvarma  şə-

raitində torpağın nəmliyinə daimi nəzarət olmalıdır. Çıxış alınma dövründə 

lm  dərinliyə  qədər  hər  10  sm-də  7-10  gündən  bir  vegetasiya  dövründə  və 

məhsul  yığımından  əvvəl,  eləcə  də  suvarmadan  əvvəl  və  sonra  nümunələr 

götürülür. N, P

2

0

5

  və  K

2

0 ümumi miqdarı, humusun miqdarı  ən  az rütubət 

tutumu,  maksimal  hiqroskopik,  davamlı  soluxmanın  (saralmanın)  nəmliyi, 

bərk  fazanın  sixlığı,  şum  və  şumaltı  qatlarda  lm  qədər  dərinlikdə  fiksə 

olunur  (növbəli  əkinin  birinci  bitkisinin  vegetasiyasının  əvvəlində  və  axı-

rıncı bitkinin vegetsaiyasının axırında). 

---

488 

 

Humusun fraksiya tərkibi, udma həcmi, mübadilə əsasının tərkibi, turş 

torpaqlarda  hidrolitik  turşuluq,  karbonatlıq,  kalsium,  maqnezium,  kükürd, 

alüminium,  dəmir,  mikroelementlər,  flor,  ağır  metalların  ümumi  miqdarı 

növbəli əkin rotasiyasının əvvəli və axırında şum qatında təyin olunur. 

Verilən göstəricilərin lazımi müddətdə diaqnostikası üçün burların kö-

məyi ilə şum qatından götürülmüş 5 nümunənin qarışığından və şumaltı qat-

dan  götürülmüş  3  nümunənin  qarışığından  nümunələr  götürülür.  Torpağın 

nəmliyi ləkdə 3 çüxurdan götürülmüş individiual nümunədə təyin olunur. 

Makro-  və  mikroelementiərin  bitkidə  miqdarını  onların  inkişafının 

əsas fazalarında, alınan məhsulda nitratların, nitritlərin nitroz aminlərin, pes-

tisidlərin  qalıqları  və  onların  metobolitləri,  flor,  ağır  metallar  qiymətləndi-

rilir. Qurudulan torpaqlar üçün monitorinq onların məkan və zamanca dəyi-

şilmələrinin  və  vəziyyətlərinin,  torpaq  örtiiyünün  vəzlyyətinin  qiymətlən-

dirilməsi və onun mümkün olan dəyişilmələrinin proqnozu, torpağın vəziy-

yəti  və  rejimlərinin  tənzimlənməsi  bir  başa  onun  münbitliyini  təyin  edən 

elmi əsaslandırılrnış üsullarının hazırlanmasını birləşdirməkdir.  

 

 Qurudulan torpaqlarda  mənfi  ekoloji  nəticələrə  gətirilən  əsas  proses-

lər:  bitki  məhsullarının  nitratlarla,  yemlərin  isə  kaliumun  artıq  miqdarı  ilə 

çirklənməsi,  torpağın  ağır  metllarla,  pestisidlərlə  və  digər  arzu  olunmaz 

komponentlərlə  çirklənməsidir.  Нəг  şeydən  əvvəl  torflu  topaqlarda  üzvi 

maddələrin parçalanamsı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Üzvi maddənin parça-

lanması və onların itkisinə, onunla birlikdə torpaq qidalandırıcı elementlərin 

itkisinə, biogen elementlərin qatılığına, su anbarlarına yaxın yerləşən drenaj-

larda və qrunt sularda texnogenez məhsullarının artmasına səbəb olur. 

Qurudulan torpaqların əsas xüsusiyyətləri qida elementlərinin yüksək 

dərəcədə  hərəkətli  olması  və  bununla  əlaqədar  onların  daha  intensiv  yuyu-

laraq ətraf su anbarlarına axmasıdır.