M ü n d ə r I c a t

        Tullantısız texnologiya - bu elə məhsul istehsalı üsuludur ki, bu zaman 

bütün xammal və enerji ehtiyatları xammal ehtiyatları – istehsal – istehlak – 

ikinci  maddi  ehtiyatlar  dövriyyəsində  daha  rasional  və  kompleks  istifadə 

olunur  və  ətraf  mühitə  onun  istənilən  təsiri  onun  normal  funksiyalaşmasını 

pozmur.  Tullantısız  istehsalın  yaradılması  mürəkkəb  və  uzunmüddətli  pro-

sesdir. Buna görə də onun aralıq mərhələsi - aztullantılı istehsaldır, hansı ki,  

ətraf mühitə zərərli təsiri yol verilən sanitar - gigiyenik normaları keçmir. 

Hazırda elə metodika yoxdur ki, ekoloji təkmilləşmiş texnologiyalarda 

bütün tullantıları nəzərə almaqla qiymətləndirmək mümükün olsun. Bununla 

yanaşı xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində belə qiymətləndirmələr isteh-

salın  konkret  növünə  görə  aparılır.  Bu  problemin  həllinə  elmi-praktiki  ya-

naşmanı başa düşmək üçün texnoloji proseslərin ekolojiliyinin bəzi meyar-

larını veririk. 

Məhsul istehsalının tullnatısızlıq səviyyəsi təyin oluna bilər (Komarov 

V.İ.,  Manuylova T.Z. 1997):  



 

 texnoloji prosesin ətraf mühitə təsirinə görə qapalılıq dərəcəsi ilə x-

arakterizə olunan (K

ist

) maddi - xammal ehtiyyatlarının istifadəsimnin 

tamlıq göstəricisinə görə;  



 

istehsal  prosesinin  ətraf  mühitə  təsir  intensivliyi  ilə  xarakterizə  olu-

nan ekolojilik göstəricisinə  (K

eg

) görə.    

K

ist

  göstəricisi aşağıdakı formula ilə hesablanır:  

 

                                               















i

e

t

e

i

ist

Q

B

V

B

Q

K

                      (4.26) 

 

Burada Q

i

 - ehtiyyatların faktiki sərfi (xammal, materiallar, enerji, yanacaq) 

istehsal olunan məhsul vahidinə və ya emal olunmuş xammal tonlarla və ya m

3

-lə; 

B

e 

–  məhsul  istehsalı  və  ya  emal  olunan  xammalın  həcmi,  ton  və  m

3

  –lə;  V

t 

-  

istifadə olunmayan tullantıların həcmi ton və ya m

3

-lə.   

Ekolojilik əmsalı bu formula ilə tapılır:    

 

                                        













ist

i

i

t

o

e

i

V

Q

U

V

K

1

                            (4.27)   

---

431 

 

 burada U

ci

 - i növündən olan tullantıların nisbi təhlükəlilik göstəricisi;  V

üst

 

- istifadə olunan i növ tulaltıların həcmi, ton və ya m

3

- lə.  

İstehsal  prosesinin  tullantısızlığlının  inteqral  əmsalı  K

y

  bu  ifadə  ilə 

hesablanır.  

                          K

ti  

=   K

ist 

 . K

ie                   

                       (4.28)     

 

 

 

K

ti

 = 0,9 - 1 olduqda istehsal şərti tullantısız hesab olunur (0 ˂ C

çm

 ˂ 

YVQ), burada C

çm

 - çirkləndirci maddələrin qatılığı, mq/kq. Əgər K

ti

 = 0,7 - 

0,9  olduqda  istehsal  aztulantılıdır  (C

çm 

=  YVQ  və  ya  C

çm 

=  Mq  YVQ) 

burada, Mq - müvəqqəti. K

ti  

˂ 0,7 - istehsalın standart texnologiyaları (C

çm 

 

˃ YVQ).