M u n darij a

Hajmli geometrik shakllar bilan tanishtirishda bolalar har xil tekshirish 
harakatlari sistemalaridan foydalanishadi: kontur bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar, 
ularning sirtlarini qo‘llari bilan silab chiqadilar, asosni tavsiflaydilar, yoqlarni sanaydilar, 
ularning kattaliklarini taqqoslaydilar, bunda bevosita taqqoslash usulidan foydalanadilar. 
Masalan, tarbiyachi bolalar bilan birga shar, silindrni tekshiradi. U bolalardan 
sharni, silindrni dumalatishni so‘raydi, so‘ngra ularni to‘xtatib, tushuntiradi: sharga 
ozgina tegishing bilan, u dumalaydi, shar juda turg‘un emas, silindr esa dumalashi ham, 
turishi ham mumkin. 
Tarbiyachi qog‘oz varag‘iga silindrni qo‘yib, qalam aylantirib chiqishni taklif 
qiladi. Chizilgan doiracha bilan silindr asosi orasidagi bog‘lanish o‘rnatiladi. Bolalar 
silindirning asosi bo‘ylab barmoqlarini yuritib chiqadilar. Ular ―uning tagi doira‖ 
deyishadi.
Har xil mashqlar bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlarini 
mustahkamlash va aniqlash imkonini beradi. Masalan, bolalarga plastilindan kub, silindr, 
shar yasashni, qog‘ozdan kvadratlar, to‘g‘ri to‘rtburchaklar va uchburchaklar qirqish, 
figurani ikki va to‘rt qismga bo‘lishni, va aksincha, qismlardan butun tuzish, bir xil 
figuralardan boshqa figuralar tuzishni (ikkita kvadratdan to‘g‘ri to‘rtburchak tuzish va b.), 
cho‘plardan u yoki bu figurani yasashni taklif qilish mumkin. Chunonchi, tarbiyachi 
bolalarga cho‘plardan uchburchak (to‘g‘ri to‘rtburchak) tuzish va unga nechta cho‘p 
ketganini gapirib berishni taklif qiladi va uchta, oltita cho‘pdan qanday ifgura tuzish 
mumkinligini o‘ylab ko‘rishni so‘raydi va h.k. 
Bolalar geometrik figuralarning har xil alomatlariga ko‘ra, ya‘ni shakli, rangi, 
kattaligi bo‘yicha guruhlarga ajratadilar, ularni kattaliklarining kamayib borishi yoki 
o‘chib borishi tartibida joylashtiradilar. 
Bolalarga shakli yoki rangi byo‘chia o‘xshash figuralarni tanlashda ularga nechta 
guruh hosil bo‘lishini o‘ylab ko‘rishni taklif qilish, so‘ngra seminar ishlarni bajarish 
foydalidir. Muhimi, bolalar u yoki bu topshiriqni bajarib, nima qilganliklari va natijada 

---

nima hosil bo‘lganini, ya‘ni u yoki bu guruhga qancha va qanday figuralar kirganini 
gapirib berishlari shart. 
Bolalarga u yoki bu figurani tavsifi bo‘yicha topishni yoki ―Paypaslab bil‖ kabi 
o‘yinlarda figurani mustaqil tavsiflashni taklif qilish mumkin. 
Mashg‘ulotlarda va kundalik turmushda didaktik o‘yinlar o‘tkaziladi. Masalan, 
―Har qaysi figurani o‘z o‘rniga qo‘y‖ o‘yini geometrik figuralarning bir qator alomatlarga 
ko‘ra o‘zgarishini, jumladan, proporsiyalar bo‘yicha, kattaliklari bo‘yicha o‘zgarishini 
ko‘rsatish imkonini beradi. 
Bolalarga buyumlarning shaklini shaklning geometrik etaloni bilan taqqoslash 
asosida aniqlashni o‘rgatishga katta ahamiyat beriladi. 
O‘yin va mashqlar uchun o‘yinchoq qushcha, matryoshka va boshqa narsalar 
tanlanadi. 
Buyum 
shaklini 
baholab, 
bolalar 
uning 
biror 
geometrik 
obrazga 
o‘xshashliklarinigina emas, balki undan farqlarini topishlari ham muhimdir. Tajriba 
bolalarga bu juda qiynnlik qilishini ko‘rsatmoqda. 
Buyumlarning o‘zlari bilan bir qatorda bolalar ular tasvirlangan rasmlarni 
tanlaydilar. Ular oddin geometrik obraz bo‘yicha, keyinroq esa og‘zaki ishlaydilar. 
- To‘g‘ri to‘rtburchak tomonlarining kattaliklari haqida nima deyish mumkin? 
Qanday tekshirish mumkin? 
Har xil usullardan foydalanish mumkinligi aniqlanadi: figurani teng ikki buklab, 
oldin qarama – qarshi tomonlarni, so‘ngra burchaklarni (burchakni burchak bilan) ustma 
– ust tushurish mumkin, tomonlarni qog‘oz poloska bilan o‘lchash ham mumkin. 
Oxirida tarbiyachi so‘rasdi: ―Kvadrat nimasi bilan to‘g‘ri to‘rtburchakka 
o‘xshaydi?‖. 
Bolalarni doira bilan ovalni, kvadrat bilan to‘g‘ri to‘rtburchakni taqqoslashga 
o‘rgatishda bu figuralar har xil o‘lchamda, rangda, har xil fazoviy joylanishda 
tasvirlangan jadvallardan foydalaniladi. Bolalar qog‘oz, karton, faner, plastilindan 
tayyorlangan figuralar bilan ishlaydilar. 
Kundalik hayotda, loy va plastilindan narsalar yasash mashg‘ulotlarida bolalar, ular 
netasalar ham, istamasalar ham, hajmli geometrik figuralar (shar, kub, silindr) bilan 
uchrashadilar. Tarbiyachi bolalar bu figuralarni yaxshilab o‘zlashtirishlariga yordam 
berishi mumkin. Ushbu o‘yinlar o‘tkaziladi: ―Xaltachadagi nima?‖, ―Top va jim tur‖, 
―Xonamizdan sharga o‘xshagan predmetlarni top‖, ―Kim dumaloq jismlarni ko‘p 
aytadi?‖, Bolalar ―Geometrik loto‖, ―Yettitasi qatorasiga‖ va boshqa stol ustida 
o‘ynaladigan o‘yinlarni o‘ynashadi. Bu o‘yinlar jarayonida tuzilishi bo‘yicha yaqin 
figuralarni ham (oval – doira), hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (oval – doira), 
hajmli va yassi shakldagi figuralarni ham (shar – doira, kub – kvadrat) farq qila olish 
malakalari takomillashtiriladi, shakl bo‘yicha orientir olish tezligi hosil qilinadi, atrof – 
borliqdagi shakllar ko‘p xilligigiga nisbatan bolalarning qiziqishlari rivojlantiriladi. 

---