M umarova, М. Nabiyeva

Tanlab bayon yozish yozma bayon sifatida ham o‘tkaziladi. Tanlab bayon yozishda m atn o‘quvchining ko‘z oldida boNmaydi. 0 ‘quvchi
58
butun matn m azm unini yoritib berishda qiynaladi. Shuning uchun matn qism larining m azm uni tugallangan bir fikrda bayon qilinadi.
Tanlab bayon yozishda quyidagi ish turlarini qo‘llash o‘quvchilar uchun foydali va qiziqarlidir. Hajmi kattagina bo‘lgan m atn m azm unini aralashtirib beriladi - bu esa voqeani tushunishga va ko‘proq tafsilotlarni kiritishga im koniyat beradi. Shu usulda o‘quvchilarning m antiqiy faoliyatlarining ayrim tom onlari taraqqiy ettiriladi. Bolalar m aterial tanlash, uni chegaralash, mavzuni qisqaroq bayon qilishga o‘rgatiladi.
Ayrim vaqtlarda tanlab bayon yozishda qismlararo bog‘lanishga erishish lozim. Bayon yozishni boshlashda mustaqil so‘zlarni alm ashtirish, o‘zicha ijod qilish o‘quvchilarning ijodiy qobiliyatini o‘stiradi. Bu ishlar o‘qituvchi rahbarligida olib boriladi. Tanlab bayon o‘tkazishda o‘quvchilar hikoyani eshitadilar va sinchiklab o‘rganadilar. So‘ng bayonda nim a haqida to‘xtalish lozimligi to‘g‘risida aniq m a’lumot oladilar. Bayonning bu turiga «Sariq ip» matniga oid dars namunasi beriladi. M atn ifodali o‘qiladi (71-bet). 0 ‘qituvchi o‘qu vchilar matn m azm unini qay darajada tushunganliklarini aniqlash uchun ularga savollar beradi: «Nima uchun Karima sevindi? Ular nima qilmoqchi edilar?» kabi.
Shundan keyin m atnning ikkinchi qismi haqida so‘z boradi. Bu qism da o‘quvchilarga faqat Karimaning siri ochilishi haqida yozish kerakligi aytiladi.
0 ‘qituvchi oldindan yozuv taxtasiga yozib yopib qo‘ygan rejani ochadi. Hikoyani boshlashdan oldin rejaning birinchi qismiga javob o‘ylash uchun ozgina vaqt beriladi. Qisqa suhbatdan so‘ng hikoyani taxm inan quyidagicha boshlash tavsiya etiladi: «Nasibaning sariq ipi tamom bo'lgan edi. U Karimadan ozgina ip so'radi».
Shunday qilib, o ‘quvchilar reja qismlarining har biriga javob beradilar. 0 ‘quvchilar hikoyani ijodiy so‘zlab berishga yaxshi tayyor bo‘lsalar, m azm unini to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘liq so‘zlab beradilar. Bu nam una asosida bir necha m arta saylanma bayon o‘tkazish mumkin.
H am m a o‘quvchilar bayonni qanday boshlash va nim a bilan tugatishni tushunib oladilar. Buning uchun o‘quvchilar reja tuzadilar, tuzilgan rejani bir o‘quvchi yozuv taxtasiga yozadi. Shu vaqtda 2 -3 o‘quvchidan bayonni qanday boshlamoqchi ekanligini so‘rash lozim.
59
A gar vaqt bo‘lsa, m atnni qayta hikoyalatish kerak. Hikoya qilish vaqtida bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarning bayonga hozirligini aniqlash lozim. 0 ‘qituvchi hikoyalash vaqtida ayrim o ‘q uvchilarning qiynalayotganini sezsa, ularga hikoya qilish va yozish vaqtida yordam beradi.
Rejasi o‘zgartirilgan bayonda o‘quvchilar qiynalm aydilar. C hun­ ki, bayon rejasini o‘qituvchining o‘zi voqeaning ketm a-ketligiga qarab beradi. 0 ‘qituvchi m atn qism lari orasidagi bog‘Ianishda tu- shuntirilishi kerak bo ‘lgan o‘rin lar uchrashi m um kinligini hisobga olishi kerak.
Ayrim vaqtlarda hikoyaning qismlari o‘rtasidagi bog‘lanishning muvaffaqiyatli chiqishi uchun bir-ikkita yangi so‘z qo‘shish m um kin.
To‘plamga kiritilgan bayonning ikkinchi turida uchinchi sinf o‘quvchilari reja tuzishga o‘rgatiladi.
Hikoya rejasini tuzishda, avvalo, matnni qismlarga bo‘lish lozim. Bunda voqeaning izchilligiga, uning rivojlanishiga va voqealar orasidagi o‘zaro bog‘lanishga aham iyat beriladi. Buning uchun m atn ko‘z o‘ngim izda bo'lishi shart. Hikoyaning har qismini qayta-qayta o ‘qish, uning mavzusini aniqlash, m atnni qismlarga bo'lish, mazm uni bir-biriga yaqin bo'lgan qismlarga bitta sarlavha qo'yish talab etiladi. O'qituvchi tom onidan berilgan m avzuni yoritish uchun parchaning boshlanishi va oxirini topish kerak.
M atnlarni mustaqil ravishda qismlarga bo'lishda xatboshi muhim aham iyatga ega. O 'quvchilarga reja tuzish o'qish darslarida ham o'rgatiladi. Uchinchi, to'rtinchi sinf o'quvchilari m atnni eshitish orqali yaxshi qabul qiladilar («Ona tili» darsligidagi bayondan tashqari), so'ng voqealarning ketm a-ketligini aniqlash, qismlar va ular orasidagi chegaralanishni ko'rsatishlari kerak.
Ko'pincha o'qituvchilar bayon yozdirishda o'quvchilarga reja tuzishni yengillashtirish m aqsadida quyidagi usuldan foydalanadilar: o'qituvchi ovoz chiqarib parchani o'qiydi, so'ng to'xtalib, bu qismda gap nim a haqida ekanligini aniqlaydi va o'quvchilardan unga sarlavha qo'yishni so'raydi. Navbatdagi parchalar ham shu tartibda davom etadi. Bunday usullardan faqat ayrim vaqtlardagina foydalanish mumkin.
Bizningcha, reja ustida ishlash ko'proq o'quvchiga taalluqlidir. M atnni mantiqiy tugallangan qismlarga bo'lishda o'quvchilarni har xil
60
usullardan foydalanishga o‘rgatib borish kerak. Buning uchun o‘quvchilar tom onidan qo‘yilgan (o‘ylab topilgan) sarlavhalar o‘qiladi va muhokama qilinadi. M uhokama natijasida eng yaxshi sarlavhalar variant! tanlab olinadi va o‘qituvchi tom onidan yozuv taxtasiga yoziladi. Shunday qilib, bayon uchun yagona reja tuziladi. Sarlavhalash zarur ta’lim iy ish hisoblanadi. M aqsad - o‘quvchilar mavzu yoki m atnning sarlavhalangan qismi m azm unini to‘g‘ri aniqlashlaridan iborat.
Rasm li reja asosida bayon yozish uchinchi sinfda ham davom etadi. Buning uchun o‘qituvchi 3 -sinf « 0 ‘zbek tili» darsligida berilgan rasm lardan foydalanadi.
Shunday qilib, uchinchi sinf o‘quvchilari m atnning m azm uniga mos sarlavha topishga, reja tuzishga tayyorlanadilar. Agar o‘quvchilar bu topshiriqni bajarayotganlarida matn ularning ko‘z oldida bo ‘lsa, yana ham yaxshi bo‘ladi. Bu o‘quvchilarning bayonga tayyorlanishdagi va reja tuzishdagi m ustaqilligini oshiradi.
D astlabki davrlarda sarlavha tuzish m ashqlari jam oa tartibida o‘rganiladi. Shundan keyin reja tuziladi.
A gar o‘quvchilar oldida matn boMmasa, tahlildan so‘ng m atn ikkinchi m arta o‘qib beriladi. M atnni o‘qishdan oldin o‘quvchilardan matn necha qism dan iborat ekanligi haqida fikr bildirishlari so‘raladi.
0 ‘quvchilar uchun m atnni qism larga bo‘lish va ularni sarlavhalash ancha m urakkab ish hisoblanadi. Shuning uchun bayon yozish darslarida m atnni qism larga bo‘lishni birinchi chorakdanoq boshlash kerak. Ushbu m aqsadda to‘plam da jam oa bo‘lib ishlash vaqtida uncha katta bo ‘lm agan m atnlarni (26 - 4 0 so‘zlik) yozuv taxtasiga yozish lozim. O na tili darsida o‘quvchilar daftariga bayon m atnini yoki uning biror qism ini yozdirib qo‘yish maqsadga muvofiq.
Buning uchun o‘qituvchi bayon matnidan (o‘quvchiga bildirm agan hold a) imloviy tahlil, izohli diktant o‘tkazganda yoki boshqa m ashqlarda foydalanishi zarur.
M atn yozilgan daftar o‘quvchilar qolida qoladi. Ular navbatdagi bayon darsida daftardagi m atn ustida ishlaydilar va uni qismlarga bo‘ladilar.
Reja tuzishga o‘rgatishda qismlarga oson bolinadigan m atnlar tanlab olinadi. B unga m isol qilib «Tirishqoqvoy» (89-bet) matnini keltiram iz.
61
Tirishqoqvoy d e g a n chum oli b o r e k a n . U sheriklari bilan ariq bo'yida d o n terib y u rg a n e k a n . Birdan su v g a tushib ketibdi.
Tirishqoqvoy ch o ' k a b o shlabdi. S h u n d a oldidan u zu n o ' t poyasi chiqib qolibdi. Tirishqoqvoy u n g a tirm ashib olibdi.
B a l iqchalar o ' t poyasini q i rg 'o q q a s u r a boshlabdilar. Uni bir g ' u m a y o ' tg a ilintiribdilar.
Tirishqoqvoy g ' u m ay b a rg ig a tirm ashib, q i rg 'o q q a chiqib olibdi.
B a l iqchalarga minnatdorchilik bildiribdi.

0 ‘quvchilar yozuv taxtasidagi m atnni o‘qiydi!ar va uning m azm unini tahlil qiladilar. 0 ‘qituvchi o‘quvchilarga hikoyaning rejasini mustaqil ravishda o‘zlari tuzishlarini aytadi.

0 ‘quvchilar matn qism larini tartib bilan o‘qib, har bir qismda kim haqida yoki nim a haqida gap borayotganini aniqlaydilar.
0 ‘qituvchi qo‘shim cha savollar berish orqali o‘quvchilarning har bir qism m azm unini aniqlashga bo‘lgan qiziqishini oshirib boradi. «Nihol tuzaldi» matnini yuqoridagiga o‘xshash tarzda o‘tkaziladi. U larning har bir qismida yangi shaxs ishtirok etadi.
Ba’zi voqealarda ketm a-ket alm ashib turuvchi m atnlar bor. B unday m atnlar qism larga bo‘lishda juda qo‘l keladi. « Q urtlar jonlandi» m atnida (91-bet) bcsh voqea mavjud bo‘lib, u lar bir- biri bilan cham barchas bog ‘liq, biri ikkinchisidan kelib chiqadi. 0 ‘qituvchi quyidagi savollarni o‘quvchilarga beradi: «Matnda necha xatboshi bor? Birinchi xatboshida nima to'g'risida gapiriladi? Unga nima deb nom qo'yish mumkin? Ikkinchi qismda matnni tushunish uchun nima juda muhim? To'rtinchi qism uchinchi qism bilan qanday bolangan?»
H ikoyaning qism iga sarlavha topish xatboshining muhokam asi bilan bir vaqtda boradi. N atijada m atnni qism larga bo‘lish ishi osonlashadi. A gar bu m atn yozuv taxtasiga yozilm asa, u holda o‘qituvchi m atnni ikkinchi m arta o‘qish oldidan o‘quvchilarga shunday topshiriq beradi:
« 0 ‘ylang, hikoyani necha qism ga bo‘lish mumkin?»
Hikoyani qism larga aniq ajratish, faslga oid parchalarni taqqoslash voqealarning kutilm aganda alm ashinishi asosida bo‘lishi mumkin.
0 ‘quvchilar eshitgan m atnlarini asta-sekinlik bilan qism larga bo ‘lish ni o‘rg anib boradilar. B unda o‘rgatishning eng yaxshi usuli
62
o‘quvchilarning o‘qish d arslarida hosil qilgan ko‘nikm asi - og ‘zak i tasvirdir. Shu m aqsadda to‘plam da m azm uni yorqin tasavvur tu g ‘- diruvchi qator hikoyalar beriladi. Bayon yozish darsida barcha rasm larni tasvirlab berish shart em as, buning iloji ham yo‘q. M um kin boMgan rasm larning m azm unini qisqa ifodalab berishning o‘zi kifoya.
Ayrim hollardagina hikoyaning bir qism ini to‘liq tasvirlash zarur. 3-sinfda reja xuddi 2-sinfdagidek qayta hikoyalash uchun tayanch hisoblanadi. M atnni oldindan tayyorgarliksiz qayta hikoyalash bayon uchun hech qanday natija bermaydi. Oldin reja qismlariga berilgan javobni tinglash, so‘ngra uni tahrir qilish ma’qul. 0 ‘quvchilar e’tiborini dastlab hikoyaning qiyinroq bo‘lgan bir yoki ikkita qismi m azm unini tinglashga qaratish lozim. Shunda o‘quvchilar bu qismdagi gaplar sonini aniq bilib oladilar. Q ayta hikoyalash davrida ortiqcha va imlosi qiyin boMgan so‘zlar chiqarib tashlanadi. Asosiy diqqatni matn tiliga, sodda gaplarni ishlatishga qaratish kerak. 0 ‘qituvchi to‘plam da qo‘shm a gaplarning juda kam ligini, ular ham zarurat tug‘ilgandagina
ishlatilganligini bilishi shart.
Hech bo‘lm aganda, m atnning birinchi yoki ikkinchi qismini qayta hikoyalashni m untazam mashq qildirish o‘quvchilarning boshqa qism lar m azm unini anglashda o‘ziga nisbatan talabchan bo‘lishlarini ta ’m inlaydi.
Shundan so‘ng to‘liq qayta hikoyalash har doim talab qilinavermaydi. Uni o‘tk azishdan oldin o‘quvchilar e ’tiborini matn qism larining bog‘lanish usullariga qaratish lozim. Bog‘lash vazifasini bajaruvchi: to'satdan, bir kuni, o'shanda, shuning uchun, lekin, kabi so‘zlarni o‘quv chilar ongli ravishda tushunib qo‘llay bilsinlar.
Bolalar o‘rtoqlarining ravon, to‘liq qayta hikoyalarini tinglar ekan, ularga hikoya qatnashchilari nom larini aytishda bir xillik bo‘lmasligini kuzatib borish topshiriladi. Biz to‘plamdagi ko‘p m atnlarda nom lar sinonim larining o‘rinli ishlatilishi haqida o‘z mulohazalarimizni bcrdik. 0 ‘qituvchining o‘zi boshqa m atnlarga nisbatan ham shunday yo‘l tutishi m um kin. U m atn qahram onining nomi yoki «и» olmoshini takrorlashdan qutilish yo‘llariga aham iyat beradi. Birinchi shaxsni uchinchi shaxs bilan alm ashtirish zarur bo‘lganda, qahramonni qanday atashni jam oa bo‘lib hal qilish kerak. 0 ‘quvchilar ona tili darsida xuddi shunga oid
63
m avzularni hali o‘rganm aganlari uchun yozuv taxtasiga m um kin bo‘lgan nom lar va so‘zlar yozib qo‘yiladi: Zokir bola, и o'quvchi, ovchi, yozuvchi, odam kabi.
Gap ustida olib boriladigan ish ba’zan darsning alohida bosqichini band qilib qo‘yishi ham m um kin. A garda bolalar gap tuzishda qiyna- lib qolsalar, ularga quyidagi usullar bilan yordam berish kerak:

1.