M umarova, М. Nabiyeva

Birinchi gap uchun zarur shakldagi, lekin ketm a-ketligi saqlanmagan so‘zlarni yozuv taxtasiga yozib qo‘yish.

Yozuv taxtasiga kutilgan fikrni ifodalovchi gap chizm asini berish, ba’zan unga tayanch so‘zlarni kiritish: kim? qayerdan? chiroyli qizil nima? nima qildi? kabi. Bu o‘quvchilarga gaplarni to‘g‘ri tuzishlarida yordam beradi, qolaversa, ma’lum qoidalarga oid so‘zlarni qo‘llashga ham undaydi.

Gaplar tuzishga yordam maqsadida ba’zan alohida so‘z!ar yozilgan tarqatma manbalar berish. Bolalar reja bandiga javob beruvchi bir yoki ikkita gap hosil qiluvchi rcjaga tarqatma m anbalarni kerakli holda joylashtiradilar.

Agarda fikrni sodda gaplar bilan ifodalash qiyin bo ‘lsa, qo‘shm a gapning bir qism ini yozuv taxtasiga yozib qo‘yish. (...kuni edi, shuning uchun..). Ikkinchi chorakda 3 -sinf o‘quvchilarida bayonda ko‘p uchraydigan «shuning uchun» bog‘lovchisi oldidan vergul qo‘yish ko‘nikm asini hosil qilish lozim.

Uchinchi sinfda bayon ustida ishlash o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishni ko‘zda tutadi. Bu ish ikki ko‘rinishda bo‘ladi:

1. M atnda qatnashuvchilarning turli nomlanishini kuzatish, qaysi so‘z matnda aynan o‘z o^rnida ekanligini aniqlash.

Bu ishni yo‘lga qo‘yish uchun m atnni tahlil qilish paytida o‘quvchilar bulardan qayta hikoyalashda, ba’zan yozma ish vaqtida foydalanishlari uchun yozuv taxtasiga ular o‘rnini bosa oladigan qator so‘zlarni yozib qo‘yish kerak.

2. Alm ashtirish yo‘li bilan turg‘un birikm alarni tushuntirish.

Ikki bo'lak qildi, ko ‘p urindi, hech qanday kuch kabi matndan olingan iboralar ustida bayon yozishdan oldin imloga oid tayyorgarlik ko‘rish zarur. Bu tayyorgarlik qism an ona tili darslarida bajariladi. 0 ‘qituvchi bayonni bayon m atniga xos im lo xususiyatiga taalluqli mavzu o‘tilgach 64
yozdirishi kerak. Bayon m atnidagi yangi so‘zlarning yozilishini darslardagi mashqqa kiritish mumkin.
B ayondagi xato larn in g oldini olish m ashqlari xuddi ikkinchi sinfdagidek o ‘tk aziladi. Reja savollarida u chraydigan qiyin so‘zlar esga solinadi. 0 ‘quvchilarni sarlavha, reja m azm unini anglab olishga o d atlan tirish lozim . M a ’lum ot uchun so ‘z ni chegaralangan m iqdorda berish kerak. H am m asidan ham u larn i reja savollari bilan yonm a-yon jo y lash tirish yoki reja ostiga alohida ro ‘y xat qilib, 3 - 4 so ‘z k iritish m um kin. M atnni ko‘rish orqali qabul qilish uchinchi sinfda im loga tayyorlanish uchun q iy in ch ilik tu g ‘d irad i, chunki m atn yozuv taxtasiga yozish uchun k attalik qiladi. Shunga qaram ay, qiyin so‘zlarni im loviy tah lil qilish uchun m atndan k a tta b o im ag an bir parchani yozuv tax tasig a yozish m um k in . X a to larning oldini olishga oid ish tugagach, yozuv tax tasid ag i yozuv o‘chiriladi. B a’zan bayonda xatoga y o ‘l qo ‘y gandan ko ‘ra , o‘quvchiga yozuv taxtasidagini ko‘chirib o lishga ruxsat bergan m a’qul. Bu ju d a kam uchraydigan holdir. F ik r im iz ko ‘p roq ko‘ch irm a gaplarga taalluqli. M asalan, «Kel bo'talog'im. Olani qashlab tur!», - dedi buvisi. Gap ishtirokchilarning h arak a tlarin i tu sh u n tirad i. 0 ‘quvchilar qachonki ko‘chirm a gap m azm unini o ‘z lash tirm a gap shaklida bcrm oqchi bo ‘lsalar, u lar nutqda p a lap a rtish lik k a yo ‘l qo‘yadilar, tin ish belgilarini o‘z o ‘r n id a ishlata b ilm aydilar. Shuning uchun u lar yozuv taxtasidagi m atndan foydalansalar, to ‘g ‘ri va savodli yozishga erishadilar.
Uchinchi sinf o‘quvchilarining bayonlarini tekshirganda o‘qituvchi barcha imlo xatolarini tuzatishi shart em as, balki diktant va boshqa nazorat ishlaridagi xatolarni ko‘rsatishda qo‘llangan usullardan foydalanishi ham mumkin.
U chinchi sinfda bayonlar m uhokam asiga m axsus dars ajratmay, navbatdagi ona tili darsida bayon m atnining m azm unini yoritishda va gaplarni tuzishda yo ‘l qo‘yilgan xatolarni tu zatish ishiga 12-15 daqiqa vaqt ajratish kifoya qiladi. 0 ‘quvchilarning bayonda yo‘l qo‘yadigan xatolari ustidagi ishni shunday rejalashtirish kerak-ki, bu ona tili darsida navbatdagi gram m atik im loviy m ashqlar bilan qo‘shilib ketsin.
65
B E R I L G A N R E J A A S O S I D A B A Y O N Y O Z I S H U C H U N M A T N L A R


Uchinchi sinfda berilgan reja asosida bayon yozish o‘quvchilarning m atnni hikoyalashda m azm unining ketma-ket bog‘lanishi haqidagi malakalarini mustahkam laydi va ularga gap ustida ishlash imkonini beradi. Qayta bayon qilishda o‘quvchilar diqqati hikoyaning bitta (qiyin hisoblangan) yoki ikki-uch qismini tahrir qilish: tim solli ifoda va so‘z birikm asiga jalb qilinadi.