M umarova, М. Nabiyeva

B ahor sovg'asi
Yo'ldosh m a k ta b d a n kelay o tg a n edi. X iy o b o n d a gul novdalarini chilpiyotgan kishini ko'rdi.
U kishi Y o 'ldoshga n o v d a berdi. Uni s u v g a solib q o ' y s a , b a h o r te z kelishini aytdi.
Yo'ldosh novdalarni s u v g a soldi. Uni d e r a z a to k c h a s ig a qo'ydi.
U stiga oq p a r d a yopdi. Uni sir saqladi.
8 - M art kuni keldi. Y o 'ldosh p a rd a n i ko'tardi. Q a r a s a , n o vdalarda ko'm-ko'k b arg la r yaltirab turibdi. B a h o r kelibdi.
Yo'ldoshning o n a s i d e r a z a d a bahorni ko'rdi. Bu o'g'lining o n a s ig a sovg' asi edi.
O n asi s o v g ' a d a n x u r s a n d bo'ldi. (69 so'z, 5 0 - 5 5 so'z ham bo'lishi
mumkin.)
Imlo: idishdagi, yopdi, 8 -M art, ko'm -ko'k so ' z la r i u s t id a ishlanadi.
Tahlil: Y o'ldosh q a n d a y qilib o n a s i g a s o v g ' a ta yyorladi? Y o 'ldoshga so v g ' a tayyorlash yo'lini kirn o ' rgatdi? Y o 'ldosh b a h o r kelganini q a c h o n va n im a d an bildi? Kim x u r s a n d bo'ldi? N im a u c h u n ?
Endi o'qituvchi Yo'ldosh, o n a s i , Y o 'ldoshning n im a ish qilgani haqida savollar beradi.
Birinchi sa v o lg a berilgan javoblar eshitiladi. S a v o l la rd a n biri tanlab olinib, tahrir qilinadi va sinf yozuv t a x t a s ig a yoziladi. Ikkinchi, uchinchi, to'rtinchi savollar h a m xuddi s h u ta r t ib d a bajariladi.


Savollar:
1. Yo'ldosh nim ani sir sa q la d i ? 2. Q a c h o n b a h o r keldi?
3. O n asi d e r a z a d a nim ani ko'rdi?
54
3 - S IN F

B A Y O N U S T ID A IS H L A S H

3. 
   sinfda yoziladigan ham m a bayonlarni, asosan, ikki turga bo‘lish m um kin. Birinchi turi o‘qituvchi tavsiya qilgan tayyor reja, ikkinchi turi esa o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilar bilan ham korlikda tuzilgan reja asosida yoziladi.
   

To‘plamdagi m atnlarni joylashtirishda yuqoridagi bo‘linish usuli asos qilib olingan. Ikki turda bayon yozishga o‘rgatish ishlari butun o‘quv yili davomida olib boriladi.
0 ‘qituvchi o‘quvchilarga tayyor reja asosida bayon m atnlari ustida ishlash va bayon rejasini tuzishga o‘rgatishni o‘z tizim iga kiritadi hamda m atn hajm ining katta-kichikligiga qarab ularni joylashtiradi. Bayonga oid bo‘lgan topshiriqlarni m urakkablashtirib boradi. Tayyor reja asosida bayon yozish butun o‘quv yilida davom etadi.
0 ‘qituvchi taqvim reja tuzishdan oldin m atnlarni tanlaydi. Matndagi so‘zlar, gaplar ona tilidagi qaysi m avzuga ko‘proq mos ekanligini ham aniqlaydi. Shundan kelib chiqib m atnlarni taqvim -m avzu rejasiga joylashtirish kerak. To‘plam da ham iloji boricha shu tartibni hisobga olishga harakat qilingan.
0 ‘qituvchi 3 -sinf o‘quvchilarini bayon yozishga o‘rgatar ekan, dastur va m atnlarning m azm uni orasidagi bog‘lanishlarni nazarda tutadi. Ishni yengillashtirish m aqsadida m atndagi imlo qoidalariga oid so‘zlar bcriladi. Shuningdek, kuzatishdagi, o‘qish darsligidagi materiallar bilan bayon matni orasidagi bog‘lanishni tiklaydi.
0 ‘quvchilarning tayyor reja asosida yozadigan bayon m atnlarining hajmi 60 -8 0 so‘zdan tuzilishi mo‘ljallanadi. 0 ‘qituvchi bu boiim da to‘liq bayon uchun hajmi katta m atnlar tanlaydi. So‘ngra saylab yoki tanlab bayon yozish uchun hajmi katta m atnlar beriladi. Ishning bunday turi o‘quvchilarni to‘rtinchi sinfda o‘tkaziladigan m atn mazmunini qisqartirib yozishga tayyorlaydi.
Bo‘lim boshida berilgan bayonning birinchi turi, tayyor reja aso­ sida, bayon yozishda rejaning har bir qism iga javob bir yoki ikki gapdan iborat bo‘lishi kerak. Shu bilan birga reja sarlavhasi ko‘proq so‘roq gap shaklida bo‘lsa maqsadga muvofiqdir. Bu ish usuli ikkinchi sinfda ham qo‘llanilgan. Bunday m atnlar m um kin qadar yozuv taxtasida yoki qog‘ozda berilishi lozim.
55
M atnning rejasi qism lar va uning m azm uniga muvofiq bo‘lishini o‘quvchi doim o‘z diqqat m arkazida tutishi zarur. Boshqacharoq aytganda, u reja bandiga javob nechta gapdan iborat, qaysi xat boshi yoki qaysi gap rejada aniq ifodalanmagan, nim a uchun ifodalanmagan, yozuv taxtasidagi gaplardan foydalanish lozimligi ustida bosh qotiradi. Dastlabki bayonlarga tayyorgarlik ko‘rishda o ‘quvchilarni m atnni qismlarga bo‘lib gapirtirishga ko‘proq e ’tibor berish kerak va reja savollariga sodda gaplar bilan to‘g ‘ri javob olishga erishish lozim. Shu bilan birga, bayonga puxta imloviy tayyorgarlik ko‘riladi. Bu bayon darsning o‘zida va oldingi ona tili darslarida xuddi ikkinchi sinfdagidek
olib boriladi.
Asta-sekin atov va ikki tarkibli gaplar («Samad yordam berdi»,
«Bola shirin» va boshqa hikoyalar), shuningdek, um um iy xarakterdagi so‘roq gaplardan iborat rejalar beriladi. Bu hoi o‘quvchilarga doimo qulaylik tug‘dirmaydi. Chunki reja bandlarining (yuqoridagidek) ifodalanishi butun xat boshini (qismni) kengaytirib bayon qilishni talab qiladi. Bunday reja bo‘yicha ishlash o‘quvchilarga qulay boMishi uchun bayonning biror qismini birgalashib puxta tahrir qilish taqozo etiladi. M asalan, «Eng zo‘r sovg‘a» m atnidagi rejaning to‘rtinchi bandida
«Oxiri ammasi sovg‘asini uzatdi» deb berilgan.
Bu qismga matndagi to‘rtta gap javob bo‘la oladi. Bayon mazmunini o‘quvchi ongiga to‘liq yetkazish m aqsadida quyidagicha yordam beriladi. Ushbu parcha (to‘rtta gap) oldindan yozuv taxtasiga yoziladi. 0 ‘quvchilar parchani ichda o‘qiydilar, so‘ng hikoya qiladilar.
Rejaning bu qismida yana boshqacha ish turini qo‘llash mumkin. Berilgan qismga to‘liq javob olishda o‘quvchilarga yordamchi savollar beriladi. So‘ng yozuv taxtasiga yozilgan m atn bilan o‘quvchilarning hikoyasi taqqoslanadi. Berilgan parchani to‘liq bayon qilishda o‘quvchilarga shu tarzda yo‘llanm a berib boriladi.
M atnning bir-ikki qismi ustida xuddi shunday m ashg‘ulot olib borish natijasida o‘quvchilar, birinchidan, "o‘qituvchining o‘qigan hikoyasini diqqat bilan tinglashga, ikkinchidan, reja sarlavhalarini puxta o'ylashga va bayon matnini to‘liq qayta hikoyalashga o‘rgatiladi.
Birinchi yarim yilda to‘liq qayta hikoyalashga o‘rgatish uchun
«Yaxshilik yerda qolmas» matni yuzasidan tayyorgarlik ko‘rish darsini namuna sifatida ko‘rsatamiz.
56
Bayonga tayyorgarlik ko‘rishda sinfdan tashqari o‘qish dasrlarida yaxshilik qilish, bir-biriga yordam berish haqida suhbat o‘tk azish m a’qul. Ona tili darslarida jo ‘nalish va chiqish kelishiklari qo‘shim chalarining yozilish qoidasi eslatiladi. Holatga, falokatdan, tuzoqqa so'zlari mashq qilinadi.