Maddany ň gurlu

Mesele çözmegiň nusgasy
Ýyldyrym çakandan 3 sekunt geçensoň, gök gürrüldisiniň sesi 
eşidildi. Ýyldyrymy döreden bulut sizden takmynan näçe uzaklykda?
B e r l e n :
F o r m u l a s y:
Ç ö z ü l i ş i :
t
= 3 s.

t
= 340 m/s
l
= 

t
 · t
Ýagtylygyň tizligi örän uly 
bolanlygyndan, onuň ýetip 
gelýän wagtyny hasaba al-
maýarys.
l
= 340 m/s 
·
3 s = 
= 1020 m 


1 km.
Jogaby: l

1 km.
Tapmaly
l
= ?
1. Näme üçin sesi howla seredende otagda eşitmek aňsadrak?
2. Suwuň astynda bolan iki sany suwasty gämisi bir-biri bilen 
nähili argatnaşyk etmegi mümkin?
3. Ýaňyň zyýanly bolan ýagdaýlaryna duşduňyzmy?
4. Adama näme üçin iki gulak gerek?

---

165
• Ýaňyň iň köp ýaňlanýan ýerleri: Angliýadaky Wudstok köşgünde 
17 gezek, Galberştadyň golaýyndaky Derenburg köşgüniň haraba-
larynda 27 gezek, Adersbahyň (öňki Çehoslowakiýa) golaýynda 7 
gezek, Milanyň golaýyndaky köşkde 40–50 gezek. Ýaňyň peýda bolmagy 
sese-de baglydyr. Çagalaryň we aýallaryň ýokary tondaky owazy, erkekleriň 
sesine garanda köpräk ýaňy emele getirmegi mümkin. Iň amatlysy el 
çapmakdyr.
• Dünýäniň ençeme ýerlerinde şeýle ymaratlar gurlupdyr, ýagny olarda 
mälim bir ýerde pyşyrdap gepleşilende ondan ep-esli uzaklarda ýaňlanyp 
eşidilipdir. Sisiliýa adasynda gurlan Jirgenti soborynda şu häsiýetiň 
bolmagy köp jenjellere getirdi. Çünki tötänden soboryň hut şu ýerinde toba 
edilýän ýer bolupdyr. Soboryň başga nokadynda ony başgalar hem eşidipdir.
61-nji TEMA
SAZYŇ SESLERI WE ŞOWHUNLAR. SES 
 
WE SAGLYK. BINAGÄRÇILIKDE SES
Ýokarda agzap geçişimiz ýaly, biz sesler äleminde ýaşaýarys. Bu 
sesler ýakymly bolsa, sazy täsir etdi diýýäris. Ýakmanda bolsa, şonça-
da şowhun bolarmy, diýýäris. Aglaýan çaganyň sesi enesi üçin ýakymly 
bolsa, kesekilere şowhun bolup duýulýar. Kimedir nagaranyň sesi saz 
bolup duýulsa, kimdir ony şowhun hökmünde kabul edýär. Şu sebäpli 
olary berk çäklendirmek kyn. Ependiniň şorta sözlerini ýatlalyň. 
«Günleriň birinde Nasreddin sazanda tanyşynyňka myhmançylyga 
barypdyr. Tanşy oňa dürli saz gurallaryny uzak wagtlap çalyp 
görkezipdir-de, sorapdyr: «Molla Nasreddin, şu saz gurallarynyň haýsy 
biriniň sesi saňa ýarady» – diýse, Nasreddiniň garny ajygan eken: 
«Menimçe iň oňat ses, kepgiriň gazana urulýan sesidir», – diýen eken». 
Şoňa görä-de adamlara dürli sesler dürlüçe täsir edýär. Umuman alanda 
köpçülige sazyň sesleri ýakýar. Saz gurallaryndaky sesler aşakdaky 
ýaly emele getirilýär: howanyň üstüniň yrgyldamagy netijesinde 
(kerneý, surnaý, klarnet, fleýta, saksafon we ş.m.), taryň yrgyldysy 
bilen (rubap, tar, dutar, tanbur, skripka, wiolonçel, gyjak we ş.m.), berk 
çekilen deri ýa-da membrananyň yrgyldysy (dep, baraban, nagara we 
ş.m.) we elektron gurallaryň yrgyldylary bilen.

---

166
Olar çykarýan sesleriniň ýygylygy, belentligi, tembri dürlüçe 
bolýar. Meselem, skripkanyň çykarýan sesiniň ýygylygy 260–15000 
Hz, klarnetiňki 150–8000 Hz, nagaranyňky 90–14000 Hz töwereginde 
bolýar. Sazyň seslerini guşlara, öý haýwanlaryna täsiriniň barlygy 
hem öwrenilen. Islendik ýakymly saz ýa-da aýdymy-da gaty belent 
sesde goýlanda, ol şowhuna öwrülýär. Şowhun adamyň nerwlerine 
we saglygyna täsir edýär. Şu sebäpli şowhundan goramak üçin ses 
ýudujy serişdelerden peýdalanylýar. Zatlaryň we serişdeleriň sesi 
ýutmak häsiýetini bellemek üçin ses ýuduş koeffisiýenti (

) diýlip 
atlandyrylýan ululyk girizilýär.

– ýudulan sesiň energiýasynyň düşen 
sesiň energiýasyna gatnaşygy bilen ölçelýär. 6-njy jedwelde 

ululygyň 
dürli materiallar üçin bahasy getirilen (sesiň ýygylygy 500 Hz).
6-njy jedwel
Material
a
Kerpiçden örülen suwalmadyk diwar
Beton diwar
Linoleum (0,5 sm galyňlykda)
Diwara kakylan faner
Äpişgäniň aýnasy
Diwara asylan haly
Çüýşeden ýasalan pagta gatlagy (9 sm)
0,03
0,02
0,03
0,06
0,03
0,21
0,51
Şowhunlaryň adamyň saglygyna ýaramaz täsir edýänligi üçin, 
olary kemeltmek çäreleri görülýär. Meselem: Ýewropa ýurtlarynda 
şowhuny mälim çäkden geçýän samolýotlara ýurduň çäginden uçmak, 
aeroportlaryna gonmak gadagan edilen.
Binalaryň taslamasy taýýarlanda-da sesiň ýaýramagyna üns berilýär. 
Olary öwrenýän ylmyň pudagy