Maddany ň gurlu

SESI
Ň
 ULULYKLARY
Sesler ýogyn we inçe, belent we pes, ýakymly we ýakymsyz 
bolýarlar. Olar bir-birinden nähili ululygy bilen tapawutlanýar? Şonuň 
üçin mahsus ululyklar girizilendir.
1. Sesiň gatylygy.
125-nji suratdaky kamertonyň şarjagazyň 
degmedik şahasyna ýuwaşja rezin çekiç bilen uralyň. Şonda 
kamertonyň yrgyldysy sebäpli şarjagaz mälim uzaklyga baryp gelýär.
Çekiç bilen gatyrak uralyň. Şarjagaz öňküden uzagraga yrgyldaýar.
Kamertonyň yrgyldaýan döwründe 
iň uly gyşarmasyna
yrgyldylar 
amplitudasy 
diýilýär.
Kamerton näçe uly amplituda bilen 
yrgyldasa, ondan çykýan sesiň gatylygy şonça uly bolýar. Ses energiýa 
eýedir. Eger sesiň energiýasy mälim ululykdan kiçi bolsa, adam şeýle 
sesleri eşitmeýär. Bu aşaky araçäk 1 m
2
meýdana dogry gelen sesiň 
kuwwaty 0,000001 mkWt diýlip belgilenýär. Birlik meýdana gabat 
gelen sesiň kuwwaty 1 Wt/m
2
-e baranda, adam gulagynda agyryny 
duýýar we yrgyldylary ses hökmünde kabul etmeýär. Sesiň gatylygy 
1858-nji ýylda nemes fizikleri 
W. Weter
we 
G. Fehner
tarapyndan 
hödürlenen kanun esasynda anyklanýar. Adamyň duýýan sesiniň 
gatylygynyň aşaky çägi 
Bel
diýip bellenipdir. Bu birlik telefony oýlap 
tapan 
G. Beliň
hormatyna goýlan. Agyryny duýuş bosagasyny 130 dB 
diýip kabul edilen (1 desi bel = 1dB = 0,1 B). Şoňa görä ýuwaş 
söhbetiňki 40 dB, gaty sesiňki 80 dB, samolýotyňky 110–120 dB -a 
deň. Sesiň beýikligini mehaniki we elektrik 
gurluşlaryň 
kömeginde 
güýçlendirmek 
bolar. Meselem: Kerneýden çykýan sesi 
bir tarapa ýöneldip, ýaýraýyş meýdany 
kiçeldilýär. «Rupor» (127-nji surat) hem 
sesi şeýle ýöneldip berýär. Gadymda sesi 
güýçlendirýän apparatlaryň bolmanlygy üçin, 
«gylagy agyr» adamlar rupory gulagyna 
tutup eşidipdirler.
127-nji surat.

---

162