Maddany ň gurlu

položitel zarýad
diýip
,
ikinji görnüşdäki zarýady şertli 
ýagdaýda 
otrisatel zarýad
diýip atlandyrmaga ylalaşylan.
Näme sebäpden elektriklenmedik jisimler elektriklenen jisimlere 
dartylýar?
20-nji asyryň başlarynda fizikler atomyň gurluşyny öwrenip, onuň 
ortasynda položitel zarýadlanan ýadro we onuň töwereginde otrisatel 
zarýadlanan elektronlar aýlanyp gezýändigini anyklapdyrlar (86-njy 
surat).
– neýtron
– proton
– elektron
86-njy surat. 
87-nji surat.
Atom ýadrosynyň ölçegi atomyň ölçeginden takmynan ýüz müň 
esse kiçidir. Ýöne ýadroda atomyň amalda ähli massasy toplanan 
bolýar. Atomyň ýadrosynda položitel zarýada eýe bolan proton we 
zarýada eýe bolmadyk neýtron bolýar. Ýadronyň töwereginde aýlanyp 
gezýän elektronlaryň massasy takmynan iki müň esse kiçi bolup, 
ýadro dartylmagy sebäpli ondan mälim aralykda aýlanyp gezýär. 
Proton zarýadynyň mukdary san bahasy taýdan elektron zarýadyna 
deň. Şoňa görä-de, atomyň umumy zarýady nola deň. Eger iki jisimi 
alyp örän ýakynlaşdyrsak (sürtsek) atomdaky käbir elektronlar bir 
jisimden ikinjisine geçýär. Şonda elektronlar geçip galan jisim otrisatel, 
elektronyny beren jisim položitel zarýadlanýar.
Şeýdip artykmaç elektronlara eýe bolan jisim otrisatel alamatly 
zarýada, elektronlary ýetişmeýän jisim položitel alamatly 
zarýada eýe bolýar.
Diýmek, elektrik zarýadlary diňe zarýadlanan bölejikler arkaly bir 
jisimden ikinjisine geçýär.

---

121
Položitel zarýadlanan taýajygy zarýadlanmadyk metal gilza 
ýakynlaşdyrylsa, metal gilza taýajyga dartylýar (87-nji surat). Sebäbi 
nämede?
Munuň sebäbi, gilzadaky erkin elektronlar taýajykdaky položitel 
zarýadlara dartylyp gilzanyň bir tarapyna toplanýar. Onuň garşylykly 
tarapynda položitel zarýadlar galýar. Otrisatel zarýadlar, položitel 
zarýadlara garanda ýakyn ýerleşýänliginden dartyş güýji iteklenme 
güýjünden uly bolýar.
1. Jisimler sürtülende näme sebäpden elektriklenýärler?
2. Elektriklenme hadysasy peýdalymy ýa-da zyýanlymy?
3. Tebigatda elektriklenmä degişli nähili hadysany gördüňiz?