Maddany ň gurlu

49-njy TEMA
GÜNÜ
Ň WE AÝYŇ
 TUTULMAGY
Tebigatdaky kölege we ýarym kölegäniň emele gelşini uly 
masştabda Günüň we Aýyň tutulmagynda görmek bolar. Mälim bolşy 
ýaly, Günüň töwereginde başga planetalar ýaly Ýer hem özüniň tebigy 
hemrasy Aý bilen birlikde aýlanyp durýar. Ýer Günüň töwereginde 
365, 26 sutkanyň dowamynda bir gezek aýlanyp çykýar. Aý bolsa 
Ýeriň daşyndan 29,5 sutkada bir gezek aýlanýar. Olaryň hereketiniň 
dowamynda nähilidir momentde Ýer bilen Günüň arasyna Aý gabat 
gelende, Aý Günden gelýän şöhleleriň öňüni bekleýär. Şonda 
Günüň 
tutulmagy
bolup geçýär (105-nji surat).

---

136
A
B
B
Aý
Aýyň orbitasy
Gün
Ýer
105-nji surat.
Ýerdäki 
A
ugra düşýän Gün şöhleleri Aý tarapyndan doly 
ýapylandygy üçin, ol ýerde garaňkylyk bolýar. Bu ýerde Günüň 
doly 
tutulyşyny
görmek bolar. Ýeriň 
B
ugrunda bolsa ýarym kölege bolýar. 
Bu ýerden gözegçilik edýänler üçin Günüň 
bölekleýin tutulmagy
bolup geçýär. Ýerde Günüň doly tutulan ýerlerinde doly garaňkylyk 
bolanlygy üçin, asmanda ýyldylar ýalpyldap görünýär. Ýeriň bu 
ugrunyň gyzdyrylmasy bes edilenligi sebäpli şemallar peýda bolýar. 
Amatsyz ýagdaý emele gelip, itler üýrüp, haýwanlar ses edip başlaýar. 
Bu bolsa adamlara täsir edip olar howsala düşüpdirler.
Ýeriň we Aýyň hereketiniň dowamynda Aý we Günüň arasyna Ýer 
düşüp galsa, 
Aýyň tutulmagy 
bolup geçýär (106-njy surat). Aý özünden 
ýagtylyk çykarmaýar. Ol diňe Günden düşýän ýagtylygy serpik dirýär. 
Aýa düşýän Gün şöhlesini Ýer beklände Ýer iň kölegesi Aýa düşýär. 
Ýeriň atmosferasy bol manda-dy, Aý tutulanda ol görünmän galardy. 
Ýeriň atmo sferasy Gün şöhlelerini saçyp ibeýänligi sebäpli Aýyň 
tutulan döwründe ony gyzgylt disk şeklinde görýäris.
Gün
Aý
Aýyň orbitasy
Gün
Ýer
106-njy surat.
Aýtutulmagynyň sebäbi mälim bolmadyk döwründe, adamlarda 
gorky peýda bolupdyr. Ony düşündirmek üçin dürli rowaýat we 
mifleri dokapdyrlar. Häzir Günüň we Aýyň tutulmagyny ep-
esli öňünden, nirede, haçan we nähili görnüşde boljakdygy aýdyp 

---

137
berilýär. Şoňa görä-de alymlar bu hadysany öwrenmek üçin taýýarlyk 
görýärler. Gün doly tutulanda, başga wagtda görünmeýän «
Günüň 
täji
» ni görmek mümkin.
Ýeriň öz okunyň daşynda aýlanmagy sebäpli gije we gündiz 
çalyşyp durýar. Aý hem öz okunyň töwereginde aýlanýar. Aýyň 
gündizki ýagty düşüp durýan bölegi bize ýarym Aý bolup görünýär. 
Bu Aýyň tutuldygy däldir, şony ýatdan çykarmaň.