13
1
3
40 Qoraqo``g`a
Hiloldoshlar
Iyul
41 Qizilqiyoq
Boshoqdoshlar
aprel
42 Qo`zigul
Piiyozguldoshlar
mart
43 Qumpiyoz
may
44 Qumerkak
Boshoqdoshlar
may
45 qulanquyruq
Dukkakdoshlar
may
ADIR MINTAQASI.
O`zbekiston teritoriyasining dengiz sathidan 500m dan 1200(1400)m gacha
bo`lgan joylar adir mintaqasiga kiradi.Respublikamizning barcha tog` etaklari
,chunonchi:Toshkent, Farg`ona,Andijon, Namangan,Samarqand viloyatining ko`p
qismini adir mintaqasi tashkil etadi. Relyefining notekisligi,bo`z tuproqdan
iboratligi,o`aimliklarning asosiy qismini rang va qo`ng`irbosh o`simliklari tashkil
etishi bilan ajralib turadi.O`zbekiston adirlari turli hil o`simliklarga boy. Ko`pgina
tekis adirlarda g`alla(arpa,bug`doy,suli)ekiladi.
RANG(karex pachustulis)hiloldoshlar oilasidan bo`lib,bo`yi 6-20sm ga yetadigan
ko`p yillik efemer o`simlik. U chin hosil qilib o`sadi qalinligi8-9sm ga
boradi.Asosan ildizi yordamida vegetativ yo`l bilan ko`payadi. U ko`pincha kuzda
,yomg`ir
yog`sa
(noyabr
oyining
oxiri-dekabr
oyining
boshlarida)
ko`karadi.Qishda barglarini sovuq uradi . erta bahorda fevral oyining oxiri,mart
oylarining boshlarida qayta ko`karadi. Aprel oyida gullaydi. Gullari sariq rangda .
May oyida mevasi pishadi. Urug`idan o`sishi juda qiyin. Qishda o`simliklar qurib
qolganda u yam yashil bo`lib o`sadi va chorva mollari uchun to`yimli ozuqa
bo`ladi.
QOQIO`T(Taraxakuoffikinal)murakkab
guldoshlar
oilasidan
,bo`yi5-15sm
keladigan
ko`p
yillik
o`simlik . uzunligi 10-25sm, eni 3-6sm keladigan
patsimon
bo`lingan,uchki
tomoni
ancha
katta,uchburchak shaklida. U mart oyida ko`karadi.
Aprel-may oylarida gullaydi. Gullari savatchada
joylashgan sariq rangda. Urug`i iyun-iyul oylarida
pishadi.
ISFARAK (Delphinium simibarbatum Bienert ) ayiqtovondoshlar oilasiga mansub
bo`yi 35-75 cm ga etadigan ko`p yillik. O`simlik barglari uzun bandga o`rnagan.
Barg yaprog`ibarg bandidan chiqadi va 5 bo`lakka bo`linadi. Ularning har biri yana
o`z navbatidaensiz, ipsimon uzun bo`lakchalarga bo`linadi. Ildizi o`q ildiz. Mart
oyida ko
karadi apreldan iyun oyigacha gullaydi. Gullari sariq rangda uzunligi
35-40 sm keladigan to`pgulga sich joylashgan.ayrim gulning uzunligi 2 sm 1 sm
tikani ham bor.guli1,5 sm uzunlikdagi gul bandiga o`rnashgangulbandining bir
tomoni tukli bo
lib sariq bo`rtmasi bor.urugi iyul oyida pishsdi. Uning tanasida
0,25-0,75 %alkaloid bor.
14
1
4
M O M I Q ( L a c h n o p h yi i u m g o s s y i p i n u m B g e )murakkab guldoshlar
oilasidan bo`yi 10-60sm bir yillik o`simlik, barglari ildiz bo`g`zida va yon
shoxchalari ostida joylashgan. Poyasi tik yumshoq avgust oyida gullaydi gullari oq
ko`kish 1 sm uzunlikda. Gulkosasi sarg`ish, urig`I iyul – avgustda pishadi u
savadchada joylashgan 1 savatchada 80 dan ortiq urug` bo`ladi., urug`idan yaxshi
unadi. Qurg`oqchilikka juda chidamli. Yer ostki qismi tarkibida 0,1-0,4 efir moyi
bo`ladi. Momiq shirasi bilan turli yara va chipqonlar davolanadi.
SHIRACH (Eremurus algae ) piyozguldoshlar oilasidan. Bo`yi 30-80 sm ga
yetadigan ko`p yillik o`simlik. Barglari juda etli poyasida barglari bo`lmaydi. Mart
– aprel oylarida ko`karadi. May – iyun oylarida gullaydi , gullari poyaning uchida
popuk shaklida o`rnashgan, pushti rangda. Mevasi iyun – iyulda pishadi. Tashqi
ko`rinishi dumaloq chanoq shaklida bo`lib , uning ichida urug` yetiladi. Ildizi
popuk ildiz.o`zbekistonda 20 ortiq uri bor.
LOLAQIZG`ALDOQ(Papave rpavonium Schrenk)ko`knordoshlar oilasidan, bo`yi
40sm bir yillik o`simlik. Poyasi oddiy bazan asosidan
shoxlanganb,qalin
tukchalar
bilan
qoplangan.
Barglarining cheti qayrilgan ildiz bo`g`ziga jolashgani
uzun bandli. U fevral oyining oxiri – mart oyining
boshida unib chiqadi. Apreloxiri, may boshida gullaydi.
G`unchasi tuxumsimon, 8-15 sm usti tukchalar bilan
qoplangan. Gulkosasi 2 bo`lib ular tez to`kiladi. Gultoji
qizil rangda; uning ostgi qismi qora dog`li.gultoji 5 ta ,chankchisi juda ko`p;
changdoni bitta 3 xonali. Gultoji 2-3 kundan keyin to`kiladi.mevasi may iyun
oylarida pishadi.urug`I kosacha ichida 1mm uzunlikda bo`ladi. Urug`idan unadi
GULHAYRI ( althaea rhitikarpa)gulhayridoshlar oilasidan ,bo1yi 60-180 sm ko`p
yillik o`simlik . poyasi tik,ko`p shohlanmagan yuldussimon,tukchalar bilan
qoplangan. Bargi 3-5 bo`lakli ,martda ko`karadi may-iyunda gullaydi guli och
binafsha rangda asosan sariqroq. Mevasi iyul-avgustda pishadi.mevasi ichida 20-
22 ta urug`i bor.manzarali va dorivor o`simlik.
NO`XATAK( astragalus filikaulist) dukkakdoshlar oilasidan bo`ti 40sm bir yillik
o`simlik. Poyasi tik turuvchi shohlangan qalin tukli. Barglari bandli 4-8 sm . fevral
–martda unib chiqadi dastlab 2 ta barg hosil qilib ko`karadi. Aprel –may oylarida
gullydi. Gullari to`p guldan poya uchida 6-20 tagacha gul hosil qiladi. Gultoji oq
binafsha rangda. Mevasi may-iyun oylarida pishadi dukkakli ,uning ichida bir
necha urug`i bor. Urug`idan ko`payuvchi efemer o`simlik.
QATRON( krambe kotschyana bois )krestguldoshlar oilasidan 30-80smli ko`p
yillik o`simlik .barglari juda katta,uzun bandli,tuxumsimon –yumoloq uzunligi60
sm ,eni 80 smga yetadi . barglari ildiz bo`g`zida hosil bo`ladi. Va 2-3 yildan keyin
poya chiqaradi. Mart oyida ko`karadi va dastlab oq sarg`ish barglar paydo bo`ladi
so`ng ko`k tusga kiradi ,aprel –mayda gullaydi oq sariq tusda. Mevasi iyunda
pishadi urug`I yupqa qobiqli, uchi o`tkir, ko`sakcha ichida joylashgan . uni kuzda
ekish tavsiya etiladi. Qatron bo`z va shag`al aralash gumusga boy tuproqda yahshi
unib asalchil o`simliklardan iste`molda ishlatiladi. Tarkibida 15% qand, 5% oqsil,
3% kraxmal, 20% klechatka urug`ida 18-25% yog` va boshqa foydali moddalar
ko`p bo`ladi . quritilgan ildizidan un tayyorlab non yopish mumkin.
15
1
5
BEKLARO`TI( ECHINOPHORA SIPTHORPIANA GUS) soyabonguldoshlar
oilasidan bo`yi 30-50 sm ko`p yillik o`simlik poyasi tik tuklar bilan qoplangan
ildizi o`q ildiz. Barglari poyasini o`rab turadi 3 marta patsimon bo`lingan. Mart
oyida ko`karadi. Iyul oyida gullaydi ,gultoji tukli uzunchoq sarg`ish rangda mevasi
avgustda pishadi.bo`z tuproqda yaxshi o`sadi.
ROVOCH(RHEUM MAHIVITSIY ) torondoshlar oilasidan bo`yi 2 m ko`p yillik
o`simlik barglai 40 sm yog`on bandli. Yirik barglari ildiz oldida doira shaklida
joylashgan mart oyida ko`karadi. Dastlab barglari oqish bo`lib keyin yashil tusga
kiradi. Faqat to`p gul o`rnashgan qismidan novdalar chiqadi. May-iyun oylarida
gullarida gullaydi , gullari mayday. Mevasi iyun –iyul oyida pishib 3 qirrali
yong`oqcha bo`lib uzunligi 2 sm. Urug`idan ko`payadi . etli bandi istemolga
ishlatiladi. Ildizi oshlovchi tanid moddasiga boy . bo`yoqchilikda va dori
tayyorlashda keng ishlatiladi.
BODOM(AMIGDALUS SPILOSIMA)ra`noguldoshlar oilasidan 2-3 mli buta yoki
kichik daraxt uning tanasi ser shoh tikanli shoxlarning uzinligi 2-4sm eni esa
uzinligidan 2-3 marta qisqa . barglari lansetsimon hushbo`y gullari barg bilan birga
yoki oldinroq chiqadi . mart oyining o`rtalarida ko`karib gullaydi. Gullashi
aprelgacha davom etadi gultoji oq pushti rangli . iyun –iyul oylarida mevasi
pishadi. Shakli tuxumsimon ,usti qalin tuklar bilan qoplangan. Bodom danagining
mag`zida moy ko`p. bodomning mag`zida oz miqdorda zaharli modda-amigdalin
bo`lib tibbiyotda ishlatiladi.