Magistratura məRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Mirəlizadə Vüqar Fəxrəddin

FƏSİL III. MÜƏSSİSƏNİN MATERİAL EHTiYATLARININ UÇOTDA VƏ HESABATDA ƏKS ETDİRİLMƏSİ METODİKASI
3.1. Material ehtiyatlarının uçotda və hesabatda əks etdirilməsi
Respublikamızın ərazisində yerləşən müəssisələrdə uçot işinin aparılması əsasən birtipli şəkildə həyata keçirilir. Məhz bu səbəbdən də, Statistika Komitəsinin hazırladığı ilkin nümunəvi sənəd formasından istifadə olunması kütləvi hal almış və asanlaşmışdır. Ümumiləşdirilmiş şəkildə tərtib olunan sənədlərin üzərində işləyərək uçot işlərinin aparılması ucuz başa gəlir. Həm ucuz, həm də sadə formada tərtib olunan sənədlər bizə imkan verir ki, ölkə üzrə material ehtiyatlarının üzərində aparılan əməliyyatlar vahid nümunə əsasında tərtib edilsin.

Ümumiyyətlə müəssisədə aparılan əməliyyatların sənədlərdə öz əksini tapması müəssisənin fəaliyyətinin asanlaşmasına səbəb olur. Material ehtiyatlarının hərəkətinin uçotunun aparılması da istər anbarda müxtəlif əməliyyatların aparılmasını, istərsə də mühafizə olunma zamanı nəzarətin tam və düzgün təmin olunmasına şərait yaradır. Sahələr standartına əsasən tərtib olunan ilkin sənədləşmə əməliyyatları və materialların uçotu üzrə sənədlərin dövriyyəsi sxemləri ümumi rəhbərlik işinin qurulmasına və idarəetmə üçün lazımi informasiyaların əldə olunmasına imkan verir. Məlum olduğu kimi, idarəçiliyin ən vacib şərtlərindən biri informasiya axıcılığı səviyyəsinin yüksək olmasıdır. Gəlin indi də material ehtiyatları üzrə bir-neçə ilkin sənədi və onların tərtib olunma formasını araşdıraq.

M-2№-li “Vəkalətnamə” elə bir sənəddir ki, vəzifəli şəxs bu sənədi əldə etdikdən sonra müəssisənin adından çıxış edərək material dəyərləri almaq hüququna malik olur.

M-4 №-li “Mədaxil orderi” isə elə sənəddir ki, onun vasitəsilə müəssisənin anbarına malsatanlardan alınaraq daxil olan ehtiyatları rəsmiləşdirmək mümkün olur. Adı çəkilən orderlər dail olan ehtiyatların nomenklatur nömrəsinə uyğun olaraq bir nüsxədə tərtib edilir. Tərtib edilən orderlərinin blankları müəssisə tərəfindən təyi olunmuş məsul şəxsə təhvil verilir və nömrələnmiş qaydada olur. Nomenklaturaların yazılması və sənədləşmə işi isə olduqca zəhmət tələb edən bir fəaliyyətdir. Çoxsətirli mədaxil orderlərindən istifadə edilməsi o zaman məqsədəuyğun hesab edilir ki, Elektron Hesablayıcı Maşınlardan uçotun aparılması zamanı istifadə edilsin.

M-7 №-li “Materialların qəbulu haqqında akt” bir-neçə halda tərtib olunur. Belə hallardan ən önəmlisi malın alınması zamanı malsatanın öz ilə gətirdiyi müşayiətedici sənədlə materialın qəbulu zamanı keyfiyyət və miqdar fərqlərinin aşkara çıxmasının aktlaşdırılmasıdır. Sənədsiz daxilolmalar da M-7 №-li aktın vasitəsilə sənədləşdirilir. Mədaxil orderindən fərqli olaraq adıçəkilən akt iki nüsxədə tərtib olunur. Bu aktın tərtibi zamanı müəssisənin təyin etdiyi məsul şəxs, malsatan və ya onun nümayəndəsi və 3-cü tərəf olaraq bu işin reallaşmasında marağı olan hər hansı təşkilatın nümayəndəsi iştirak etməlidir. Əks halda aktın tərtibi qeyri-qanuni hesab olunur. Tərtib olunmuş aktın 1-ci nüsxəsi müəssisənin mühasibatlığına, digəri isə malsatan təşkilatın nümayəndəsinə verilir.

M-8 №-li “Limit-zabor kartı” elə bir sənəd növüdür ki, müəssisənin anbarından bu istehsalat birliyinin bölmələrinə alınan yarımfabrikatların və materialların buraxılmasının uçotu üçün tərtib olunur. Burada malların və yaxud materialların buraxılması müəyyən olunmuş limit əsasında həyata keçirilməlidir. Burada təyin olunan limitli, müəssisənin ümumi birliyik və yaxud da kvartallıq hesabatlarına əsasən müəyyənləşdirilir.

Limit-zabor kartlarının tərtibi, silinmələrin həcmindən asılıdır. Əgər silinmələr normal şəkildə həyata keçirilirsə, zabor kartları bir aylıq, yox əgər kiçik həcmdə həyata keçirilirsə, bir kvartalda 2 nüsxədən ibarət olmaqla nəzərdə tutulur. Tərtib olunmuş kartların 1-ci nüsxəsi müəssisənin anbarlarına, 2-ci nüsxəsi isə, sexlərə verilir. Bu əməliyyatı ay başlayanadək bitirilir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində göstərildiyi kimi, konkret növ məmulatların materialtutumunun dəyişilməsi “istehsala elmi- texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi ilə əlaqədar olan amillərin” təsiri nəticəsində baş verə bilər. Lakin, bizim fıkrimizcə, elmi-texniki tərəqqi kom­pleks amil olduğundan və öz təsirini spesifik amillər hesabına biruzə verdiyindən onun materialtutumunun dəyişməsinə və məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışının həcminə bilavasitə təsirini mövcud uçot və hesabat məlumatları əsasında he­sablamaq və qiymətləndirmək mümkün deyildir. Ona görə də, müxtəlif mülkiy­yət münasibətləri şəraitində elmi-texniki tərəqqinin səmərəliyinin təhlili istehsalın texniki, texnoloji və təşkilati səviyyəsinin təhlili ilə əlaqələndirilməklə birlikdə həyata keçirilməli, hər bir təşkilati-texniki tədbir üzrə materiallara edilən qə­naətin həcmi hesablanılmalı, qənaət olunmuş ehtiyatlar hesabına əlavə məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışı imkanları aşkar edilməli, elmi-texniki tərəqqi amillərinin material tutumunun spesifik göstəricilərinə təsiri müəyyən olun­malıdır. Məhz bu baxımdan tədqiqat prosesində göstərilən istiqamətlər üzrə təhlilin metodikasının işlənilib hazırlanması ilk növbədə onun göstəricilər sisteminin formalaşmasını və mövcud informasiya bazasının təkmilləşdirilməsini tələb edir. Məlumdur ki, mühasibat uçotunun beynəlxalq standartlara uyğun­laşdırılınası ilə əlaqədar olaraq sadələşdirmə və təkmilləşdirmə adı altında müəssisələrdə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyət­lərini əsas göstəricilər üzrə özündə əks etdirən bir sıra statistik hesabat for­maları ləğv edilmiş (12-NT, 2-NT, 10-NT, 11-NT və s.) və məhz buna görə də istehsalın texniki səviyyəsinin dəyişməsinin məhsulun (iş və xidmətlərin) materialtutumuna təsirini hesablamağa imkan verən zəruri məlumatlar müxtəlif uçot reqistrləri arasında səpələnmişdir. Təcrübədə bu və ya digər hesabat formalarının olmaması iqtisadi təhlilin həyata keçirilmə imkanlarını məhdudlaşdırır, elmi-texniki tərəqqi kimi kompleks amilin istehsalın son nəti­cələrinə təsirini əsaslandırılmış hesablamalarla müəyyən etməyə imkan vermir, istifadə edilməmiş ehtiyat mənbələrini aşkara çıxarmağa və onların təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb olunması üçün optimal idarəetmə qərarlarını işləyib ha­zırlamağa mane olur. Göründüyü kimi, müəssisələrin istehsal- təsərrüfat fəaliy­yətinin son nəticələrini özündə əks etdirən və onları hərtərəfli qiymətləndirməyə imkan verən statistik hesabat formalarının ləğv edilməsi, bir sıra göstəricilərin ixtisar olunması və digər mühasibat sənədlərinin sadələşdirilməsi kompleks iqtisadi təhlil aparılması nöqteyi-nəzərdən heç də həmişə faydalı və məqsədə­uyğun sayılmır. Bizim fikrimizcə, qeyd olunan istiqamətdə aparılan ixtisarlar və sadələşdirmələr bir tərəfdən həmin hesabat formalarının tərtib olunması üçün zəruri olan vaxta müəyyən dərəcədə qənaət etməyə əlverişli şərait yaradır, digər tərəfdən istehsalın səmərəliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarını müəyyən etməyə, texniki, texnoloji və təşkilati səviyyənin dəyişməsinin məhsulun (iş və xid­mətlərin) materialtutumuna, fond tutumuna, əməktutumuna və s. təsirini he­sablamağa imkan verən obyektiv uçot informasiyasının müəyyən dərəcədə itməsinə səbəb olur. Ona görə də, bazar münasibətləri şəraitində idarəetmənin ən mühüm funksiyalarından biri sayılan mühasibat uçotu və hesabatlarında sistemliliyə nail olmaq və eyni informasiyanın müxtəlif uçot sənədləri arasında səpələnməsinin qarşısını almaq məqsədilə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərini ümumiləşdirilmiş şəkildə özündə cəmləşdirən 12-NT №-li statistik formanı bərpa etmək və ona istehsalın texniki-iqtisadi səviyyəsini xarakterizə edən bir sıra spesifik göstəricilərin (texniki-təşkilati tədbirlərin tətbiqi nəticəsində materiallara qənaət; istehsalın resurslarla təmin olunması səviyyəsi; amillər üzrə material resurslarının sərfi normalarının xüsusi çəkisinin dəyişməsini xarakterizə edən əmsal və s.) əlavə olunması məqsədəuyğun sayıla bilər. Bu zaman həmin statistik hesabat formasının məlumatlarından istifadə etməklə həm bütövlükdə və həm də ayrı-ayrı təşkilati-texniki tədbirlər üzrə material resurslarına olunan qənaətin məbləğini hesablamaq, eyni zamanda qənaət hesabına əlavə məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışının faktiki həcmini müəyyən etmək və qiymətləndirmək mümkün olur [17, s. 58]. Bizim fikrimizcə, həyata keçirilmə müddətindən asılı olaraq hər bir təşkilati-texniki tədbir üzrə material qiymətlilərinə edilən qənaətin məbləği aşağıdakı düstur üzrə hesablanılır.


Burada, A₀ - təşkilati-texniki tədbirlərin tətbiqi nəticəsində materiallara edilən qənaətin məbləğini,