Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Kimya sənayesi istehsalının indeksləri
2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 
Kimya sənayesi 
140,
1 
122,
2 
169,
1 
185,
3 
2,4 
2,5 
2,7 
68,3 
Plastikkütlə və 
rezinməmulatlarınınistehs
alı
16,3 9,2 
8,3 
10,3 12,4 13,0 16,1 134,
9 
Qeyri-metal mineral 
maddələrin istehsalı 
170,
1 
4,2 
5,3 
6,3 
8,7
11 
12 
128,
3 
Sənaye üzrə, cəmi 
107,
6 
112,
4 
116,
5 
123,
5 
130,
4 
175,
7 
236,
5 
125,
2 
Verilən cədvəldən görsənir ki, kimya sənayesi son 8 ildə Azərbaycanda
daha da yüksək templə inkisaf edir, bu da SYV satış bazarına yaxşı təsir göstərir. 
Kimya sənayesi indeksinin illər üzrə izləsək, eyni amanda bu inkisafin qabaqlayıcı 
tempini müşahidə etmiş olarıq. Misal olaraq: 2012-ci il 2,3 dəfə, 2015-ci il 2,3 
dəfə, 2016-cı il 2,6 dəfə, 2017-ci il 67,2 dəfə. 

---

14 
Verilən rəqəmlərdən görsənir ki, respublikamızda SYV istehsalı ən yaxın 
zamanda yoluna düşə bilər. 
Cədvəl 4. 
Məişət kimya mallarının istehsalı (min ton) 
Adı 
1995 1998 2000 2005 2010 2014 2015 2016 2017 2018 
SYV 
82,6 
10,2 3,2 
10,2 
11,1 
6,2 
6,9 
7,4 
7,6 
9,2 
Təhlil zamanı gördük ki, iqtisadiyyatın bu sahəsinin vəziyyəti Azərbaycan 
Respublikasında əvvəllər kimya sənayesi üzrə çox aşağı səviyyədə olmuşdur. 
Sonradan isə bu sahə üzrə istehsal sürətlə artmağa başlamışdır. 
1.2. MƏİŞƏT KİMYA MALLARININ (O CÜMLƏDƏN SİNTETİK YUYUCU 
VASİTƏLƏRİN) XAMMATERİALLARININ TƏHLİLİ 
 
Parçalara yuyucu təsir dedikdə, hər şeydən əvvəl çirklərin, ləkələrin bu və 
ya digər vasitələrin köməyi ilə çıxarılması başa düşülür. 
Yağ əsasında əmələ gələn sabunların istehsal və tətbiq tarixinin xeyli qədim 
olmasına baxmayaraq,tədqiqatçılar yuma prosesi haqqında esaslı nəzəri məlumat 
verməkdən ötrü uzun zaman ərzində çalışmışlar, lakin nəticənin əldə olunmasına
yalnız yaxın illərdə müvəffəq olmuşlar.[1] 
Sabunlu məhlulun yuma prosesi zamanı yuyucu tesir mexanizmini izah 
etmekden ötrü tədqiqatçılar bir neçe tədqiqat işi aparmış və bu barede müxtəlif 
nezeriyyeler tertib edilmişdir. 
Parçalardan çirkin təmizlənməsi üçünistifadə olunan məişət kimya 
mallarının (yuyucu vasitələrin) etdiyi yuyuculuq təsirinin, onun məhsulda köpük 
əmələgətirmə, islatma və emulsiya yaratma qabiliyyetinden bilavasite asılı 
olduğunu Kraft və Donan apardıqları tədqiqatlardan sonra müəyyən etmişlər. 
Amma tədqiqatları zamanı onlar bu əlamətlərin bir-biri ilə qarşılıqlı elaqede 
olması barədə heç bir fikir söyləyə bilməmişlər. 
Sabunun yuyuculuq təsirinin hidroliz hadisəsi ilə əlaqəli olmasını 1828-ci 

---

15 
ildə Berselliuz bildirmişdir. Berselliuz hesab edirdi ki, suda həll olan sabun 
tədricən ionlara ayrılır, hidroliz olur və bunun nəticəsində sərbəst qelevi emele 
gelir.[10] 
Çirkin içərisində emele gelmiş qelevi yağları sabunlaşdırır və bunun 
neticesinde hemin yağlar sabunda həll olur və çirklər parçanın lifləri üzərindən 
asanlıqla ayrılır. 
Rus alimi N.Qrabovski 1875-ci ildə yazmış olduğu “Yuma zamanı sabunun 
təsiri məqaləsi” adlı eserindebu nəzəriyyənin nöqsanlı cəhətlərini göstərmişdir. 
Tədqiqatçı Qrabovskiyə görə həmin nəzəriyyənin yaranmasının başlıca səbəbləri 
bunlardır: 
- yuyulma 
prosesi 
zamanı 
gedən 
hidroliz 
prosesi 
çox 
zeif 
olmasınabaxmayaraq, emele gelen sərbəst əsas, miqdarca yağvari çirklerin 
sabunlaşması üçün kifayət ede bilməz. 
- tədqiqatçının bu nəzəriyyəsi sabunlaşma qabiliyyəti olmayan diger çirk 
növlerinin yuyulub temizlenme mexanizmini izah edə bilmir. 
- bir neçə növ məişət kimya malları (yuyucu vasitələr) vardır ki, onlar yuma 
zamanı nəinki neytral, hetta turş mehlullarda da heç bir hidroliz etmeden 
sabunlaşmaya meruz qalaraq çirki temizleyir. 
Yuma zamanı sabun məhlulunun islatma qabiliyyətinin elə bir xüsusi rol 
oynamadığının alman alimi Qiller göstərmişdir. Bu sahəde aparılan bir çox 
tedqiqatlar ise yuma prosesinin islatma qabiliyyətinden də asılı olmasının 
müəyyən etmişdir.[3] 
Rus alimləri P.A.Rebinder, D.A.Rojdestvenski, B.N.Tyutyunnikov və 
başqalarıtərəfindən yuyucu vasitələr və səthi aktiv maddələrin yuyuculuq təsirləri 
haqqında ən müasir və düzgün nəzəriyyələr verilmişdir.
İlk dəfə olaraq P.A.Rebinder maksimum yuyuculuq təsiri üçün lazım olan 
kritik konsentrasiyanı tədqiq etmişdir. Bu nəzəriyyəyə görə sulu məhlulun 
yuyuculuq tesirinin effektliyi başlıca olaraq yuyucu vasitenin sethi aktivlik 
derecesinden emele gelmiş emulsiya layının mexaniki davamlılığından, 
özluluyunden ve həmçinin islatma qabiliyyetinden asılıdır.

---

16 
Akademik 
A.Rebinder və onun əməkdaşları yuma prosesinin 
mexanizmlərini izah etmək üçün təcrübi yolla müəyyən etmişlər. Bu sahədə 
tədqiqat işləri aparan bütün alimlər tərəfindən irəli sürülmüş nəzəriyyə qəbul 
edilməkleen muasir nezeriyye hesab olunur. 
Yuma prosesi bu nəzəriyyəyə görə başlıca olaraq, 3(üç) əsas merhele üzrə 
gedir: 
Çirk hissələrinin yuyulan səthdən qopması 
↓ 
Qoparılmış çirk hissəciklərinin yuyulmuş səthə yenidən çöküb yapışmasına 
imkan verməyib, məhlulda saxlanılması 
↓ 
Yuyucu məhlula ayrılmış çirk hissəciklərininkeçərək orada həll olunması 
Yuyucu vasitelerin yuyuculuq tesirini düzgün anlamaq üçün I növbede bizi 
əhatə edən müxtəlif əşyaların və xüsusən cürbəcür parça növlərinin nəyən və necə 
çirklənməsi, ləkələnməsi, habelə çirklənmiş maddənin sethi ilə çirk hissəcikləri 
arasındakı əlaqə ilə tanış olmaq lazımdır. Toz, müxtelif piy və yağları, tərləmə 
nəticesinde ayrılan maddeleri, neft məhsullarını və s. çirk əmələgətirici maddələr 
kimi göstərmək olar. 
Məlum olmuşdur ki, aparılan tədqiqatlar zamanı normal həddə qədər 
ləkələnib çirklənmiş 100 kq prçadan 3 - 4 kiloqrama qədər çirk çıxır və həmin 
tərkib hissə qramla aşağıdakı kimidir: 
Cədvəl 5. 
Sıra sayı 
Maddələrin adı 
Miqdar 
1. 
Üzvi maddələr 
901 
2. 
Yağ (qliserid tipli) 
301 
3. 
Yağ turşuları 
149 
4. 
Qum, toz və s. 
qalan miqdarda 

---

17 
Çirk müxtəlif tərkibli maddələrin heterogen qarışığından ibarət olub, yuma 
zamanı təmizləmə prosesindən asılı olaraq 4 esas qrupa bölünə bilər: