— insan ləyaqəti və insan hüquqları;
— fayda və zərər;
— muxtariyyət və fərdi məsuliyyət;
— razılıq;
— razılıq vermək imkanları olmayan şəxslər;
— insan zəifliyinə hörmət və şəxsi toxunulmazlıq;
— məxfilik və konfidensiallıq;
— bərabərlik, ədalət və qərəzsizlik;
— diskriminasiya və stiqmatizasiyaya (sosial damğa) yol verilməməsi;
— mədəni müxtəlifliyə və plüralizmə hörmət;
— həmrəylik və əməkdaşlıq;
— sosial məsuliyyət və sağlamlıq;
— nemətlərdən birgə istifadə;
— gələcək nəsillərin müdafiəsi;
— ətraf mühitin, biosferin və biomüxtəlifliyin qorunması.
Ekobioetikanın əsaını bioetikanın 15-ci – «ətraf mühitin, biosferin və bio-
müxtəlifliyin qorunması» prinsipi təşkil etsə də, fayda və zərər, həmrəylik və
əməkdaşlıq, sosial məsuliyyət və sağlamlıq, nemətlərdən birgə istifadə, gələcək
nəsillərin müdafiəsi və s. kimi prinsiplər də aktualdır.
YUNESKO Bəyannamə vasitəsilə dövlətləri göstərilən prinsipləri milli
qanunvericiliyə implementasiya etmələri üçün dəvət edib. Belə ki, Bəyannamənin
23-cü maddəsində deyiliri ki, «Dövlətlər qanunvericilik, administrativ və sair
xarakterli tədbirlər keçirməlidir ki, göstərilən bu prinsiplər insan hüquqları ilə bağlı
22
digər beynəlxalq normalara uyğun şəkildə həyata keçirilsin».
Bəyannamədə qəbul edilən 15 əsas bioetik prinsipin bəziləri haqda əlavə
məlumat verməklə onların ətpaf mühitin idarə olunması məsələləri ilə necə çıx
əlaqəli olduğunu göstərmək istərdik. Məsələn, birinci prinsip – «insan ləyaqəti və
insan hüquqları», yəni insan ləyaqətinə, insan hüquqlarına və əsas azadlıqlara tam
hörmət edilməsi təmin olunmalıdır. Ayrı-ayrı şəxslərin maraq və rifahı elmin və ya
cəmiyyətin maraqlarından üstün sayılmalıdır. Xatırlatmaq yerinə düşər ki,
Azərbaycan Konstitusiyasının 39-cu maddəsində «Sağlam ətraf mühitdə yaşamaq
hüququ» insanlarımızın əsas hüquq və azadlıqlarına aid edilmişdir. Bu maddəyə
əsasən, Azərbaycanda yaşayan hər bir insanın 1) sağlam ətraf mühitdə yaºamaq
hüququ vardır; 2) ətraf mühitin vəziyyəti haqqında məlumat toplamaq və ekoloji
hüquqpozma ilə əlaqədar onun sağlamlığına və əmlakına vurulmuş zərərin əvəzini
almaq hüququ vardır; 3) heç kəsin ətraf mühitə, təbii ehtiyatlara qanunla müəyyən
edilmiş hədlərdən artıq təhlükə törədə və ya zərər vurmaq ixtiyarı yoxdur. Bununla
yanaşı, Konstitusiyanın 39-cu maddəsi vurğulayır ki, dövlət ekoloji tarazlığın
saxlanılmasına, yabanı bitkilərin və vəhşi heyvanların qanunla müəyyən edilmiş
növlərinin qorunmasına təminat verir.
Bioetikanın 2-ci prinsipi olan «fayda və zərər» prinsipi nəzərdə tutur ki, elmi
biliklərin və təxrübənin, yeni texnologiyaların tətbiqi və inkişafı zamanı insanların
maksimum birbaşa və dolayı rifah əldə etməsinə çalışmaq və bu zaman hər hansı
mümkün ziyanı ən aşağı həddə endirmək lazımdır. 12-ci prinsip olan «sosial məsu-
liyyət və sağlamlıq» prinsipinə əsasən, əhalinin sağlamlığının möhkəmləndirilmə-
sinə və sosial inkişafına kömək etmək hökümətlərin başlıca hədəflərindən biridir.
İrqindən, dinindən, siyasi əqidəsindən iqtisadi və ya sosial vəziyyətindən asılı
olmayaraq sağlamlığın mümkün olan ən yüksək səviyyəsinə nail olmaq hər bir
insanın əsas hüquqlarından biri olduğundan elm və texnika sahəsindəki tərəqqi
aşağıdakılara kömək etməlidir:
a) xüsusilə qadınlar və uşaqlar üçün keyfiyyətli tibbi xidmətlər və ən vacib
dərmanlar əldə etmək;
23
b) ərzaq məhsulları və su ilə təminatda lazımi imkanlara malik olmaq;
c) həyat şəraitini və ətraf mühitin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq;
d) yoxsulluğun və savadsızlığın miqyasını azaltmaq.
«Gələcək nəsillərin müdafiəsi» adlı 14-cü prinsip gələcək üçün məsuliyyətin
miqyas və hüdudlarını, nə üçün gələcək haqqında narahatçılıq keçirməyimizin
vacibliyini, gələcək nəsillər qarşısında öhdəliklərimizi müəyyən edir. «Davamlı
inkişaf» anlayışı BMT tərəfindən məhz bu aspektdə irəli sürülüb. Ümumdünya
Ətraf Mühit və İnkişaf Komissiyasının 1987-ci il məruzəsində «Ümumi gələcəyi-
miz» adı altında davamlı inkişaf «Gələcək nəsillərin öz tələbatlarını təmin etmək
qabiliyyətini pozmadan hazırkı tələblərə cavab verən inkişaf» kimi müəyyənləş-
dirilmişdir. Başlıca ideya ondan ibarətdir ki, həm indiki, həm də gələcək nəsilləri
tələbatları diqqətdə saxlanılmalıdır. Gələcək nəsillər qarşısındakı məsuliyyət bey-
nəlxalq hüquqi sənədlərin əksəriyyətində təsbit olunmuşdur. Hesab edilir ki,
gələcək nəsillərin taleyi sarıdan hazırkı narahatçılıq aşağıdakı 3 amil ilə əlaqəlidir:
— yeni texnologiyalar insan fəaliyyətinin mahiyyətini dəyişib və o, artıq
təkcə indi yaşayan insanların deyil, həmçinin gələcəkdə yaşayacaq insanların da
həyatına təsir göstərir;
— bu günün gerçəklikləri bir-birindən asılıdır və qarşılıqlı əlaqədədir;
məsələn, hansısa regionda ekoloji fəlakət digər regionlara və nəsillərə də təsir edir;
— mövcudluğumuzun, 1998-ci ildə BMT Baş katibinin dediyi kim, «bizim
bircə və təkcə Yer kürəmizin» faniliyinin və kövrəkliyinin getdikcə daha çox başa
düşülməsi.
Ekobioetikanın «ətraf mühitin, biosferin və biomüxtfliyliyin qorunması» adlı
əsas prinsipi insanla həyatın digər formaları arasında qarşılıqlı əlaqələr, bioloji və
genetik resurslardan lazımi istifadənin vacibliyinə, ətraf mühit, biosfer və biomüx-
təlifliyin qorunmasında insanın ənənəvi biliklərinə və roluna hörmət edilməsinə
lazımi diqqətin yetirilməsini nəzərdə tutur. Ekoloji böhranlar XX əsrin 1960-70-ci
illərində qeyd olunmağa başlamışdır. Roma Klubunun 1972-ci ildə təqdim etdiyi
«İnkişafın Hüdudları» və BMT-nin Stokholmda keçirdiyi ilk ekoloji konfrans, eko-
24
Şəkil 1.2. İnsanın cəmiyyət-təbiət münasibətlərinə, onun təbiətdəki
mövqeyinə tarixi baxış formaları
loji etikanın yaranması, 1992-ci ildə Rio-deJaneyroda yüksək səviyyədə «Yer
Sammiti» Ümumdünya konfransı (Earth Summit Conference) ötən əsrdə ətraf
mühitin mühafizəsi üzrə ən əlamətdar hadisələrdən olmuşdur. 2000-ci ildə BMT
Minilliyin Bəyannaməsini qəbul edərkən qeyd etmişdir ki, «…bizim ətraf mühitin
vəziyyəti ilə bağlı narahatlığımızın əsasını insanın fəaliyyəti nəticəsində ümidsiz-
cəsinə korlanan və ehtiyatları bütün bəşəriyyətin, hər şeydən öncə də övladları-
mızın və nəvələrimizin tələbatını ödəmək üçün bundan sonra daha kifayət etməyə-
cək planetdə yaşamağın təhlükəliliyi» təşkil edir. «İstehsal və istehlakın davamsız
modeli» bu ekoloji narahatlığın əsas səbəbidir. 2002-ci ildə Davamlı İnkişaf üzrə
Təbiət əxlaq hüququna malikdir!
Təbiət insanla müqayisədə daha vacib və üstündür.
Təbiətin mühafizəsi müstəqil dəyərdir.
Təbiət insanın maraq və tələbatlarından asılı deyil.
Təbiətin dəyəri insanın məqsəd və maraqlarından
yüksəkdədir.
Təbiətdəki bütün canlılar bərabərdir!
Təbəit vahid bir tamlıqdır.
Hər bir orqanizm unikal ğioloji dəyərə malikdir.
İnsan və bəşəriyyət biosferin bir hissəsidir.
İnkişafın əsas rəhni insan leyil, biomuxtəliflik və
təraf mühitdir, insanın bütün canlılar qarşısında
əxlaqi borcu var.
ANTROPOSENTRİZM PATOSENTRİZM BİOSENTRİZM
EKOSENTRİZM
Hər şey insan üçündür!
İnsan və onun maraqları planetin mərkəzi və
ali məqsədidir.
O, təbiətin sahibi, əlahiddə varlıq, bütün
canlıların ən üstünüdür.
Heyvanlarla rəhmli davranış insanın
borcudur!
Bütün canlılar əxlaqi dəyərlərə malikdir.
İnsanın sinir sisteminə malik canlılar
qarşısında əxlaqi borcu vardır
25
Yohannesburq Bəyannaməsində yeni etik davranışların qəbul edilməsi və zərurəti
haqda qeydlər edilmişdir. Əsas diqqət mərkəzi aşağıdakı problemlər olmuşdur:
Dostları ilə paylaş: |