Mahbub ul qulub

Ilmiy-filologik merosi: "Majolisun-nafois" (1490-91; 1497-98) tazkirasi 
turkiy tilda yozilgan dastlabki tazkira bo'lib, unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 
shoir va adib haqida ma'lumot bergan. Birinchi va ikkinchi majlisda tazkira tartib 
berilganda hayot bo'lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning zamondoshlari, 
beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movarounnahr, Kichik Osiyo va Eron, 
yettinchi va sakkizinchi majlislarda temuriylar sulolasiga mansub ijodkor shoh va 
shahzodalar haqidagi ma'lumotlar jamlangan. “Asar Fahriy Hirotiy(1521-22), 
Muhammad Qazviniy(1522-23), Shoh Ali Abdulali (1598) tomonidan uch marta 
fors tiliga tarjima qilingan. Navoiy "Muhokamat ul-lug'atayn" asarini o'z 
zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy va ilmiy asarlarning leksik-
grammatik xususiyatlarini forsiy til xususiyatlari bilan qiyoslashga bag'ishladi. 
Jonli xalq tilida qo'llanilgan ko'plab so'zlarni asarga kiritib, adabiy tilda 
qo'llanilishiga sababchi bo'ldi. O'zigacha ishlatilgan so'zlarning yangi ma'no 
qatlamlarini ochdi. O'zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg'ariydan so'ng ilmiy 
asosga soldi. O'zbek tilining badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi 
bo'ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng yirik va e'tiborli asarlarga murojaat 
qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi”
1
. 
Aruz nazariyasiga bag'ishlangan "Mezonul-avzon"(1492) asarida arab va fors 
aruzi qoidalarini turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turkiy yozma va og'zaki 
she'riyati namunalarining vazn xususiyatlarini o'rgandi. Turkiy aruz tabiatini 
yoritish bilan birga turk she'riyati murakkab aruz tizimini boyitganini anglatdi. 
Bahrlar va doiralar haqidagi tasavvurni kengaytirdi. To'qqizta yangi vazn va she'riy 
1
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi. 

---

19 
shaklni aniqladi. Turkiy til tarixida ilk bor milliy vazn haqidagi qarashlarni ilgari 
surdi. 
Navoiyning ilmiy-filologik merosini muntazam tadqiq qilish XX asrning 20-
yillaridan yo'lga qo'yildi. Bu yo'nalishda Fitrat, Oybek, A.Sa'diy, O.Sharafiddinov, 
A.Hayitmetov, I.Sulton, H.Qudratullaev kabi adabiyotshunos va A.K.Borovkov, 
O.Usmonov, A.Rustamov kabi tilshunos olimlarning ishlari e'tiborli.