Mahbub ul qulub

Talmih (“nazar solmoq”) she‟r yoki narsa mashhur tarixiy voqealar, 
afsonalar, adabiy asarlar yoki maqollarga ishora qilmoq san‟atidir. Shoirlar 
muhabbat mavzusidagi asarlarida ko„pincha Sharqda keng tarqalgan”Farhod va 
Shirin”, “Layli va Majnun”, “Vomiq va Uzro”, “Tohir va Zuhro” kabi qissalar va 
dostonlarning qahramonlari nomiga ishora qiladilar.Bu san‟atda o„quvchi o„zi 
mutolaa qilayotgan asar qahramoni hayoti, tuyg„ulari, ma‟naviy qiyofasini o„sha 
mashhur qissa, afsona qahramoni bilan qiyoslaydi. 
Tavakkul qismida shunday talmih uchraydi. 
Tavakkul chun durust ermas muhaldur, 
Anga na‟layining ortug„ shiroki. 
Durust o„lg„ach yig„ilsa ganji Qorun, 
Yo„q ul dam rohravning hech boki.
1
Bu yerda tarixiy shaxs Qorunga ishora qilinyapti. 
3
O„sha asar, 489-bet.
5
Is'hoqov Yo. So„z san'ati so„zligi. Toshkent, 2006. 80-bet. 
5
O„sha asar, 485-bet.
1
O„sha asar,487-bet. 

---

48 
Umuman “Mahbub ul-qulub”dagi hikoyatda ko„plab she‟riy san‟atlar kiritilganki, 
ular hikoyatlarning badiiyligini oshirgan. 
XULOSA 
Alisher Navoiyning eng so„nggi yirik nasriy asari “Mahbub ul-
qulub”dir.“Mahbub ul-qulub”da shoirning umri davomida ko„rgani, kuzatgani, 
boshidan kechirgani, inson va yashash bilan bog„liq ko„pdan-ko„p mulohazalari 
bayon qilingan.Ushbu bitiruv malakaviy ishining birinchi bobi “Mahbub ul-
qulub”ning tuzilishi va undagi masalalar”.Unda “Mahbub ul-qulub”ning tuzilishi, 
birinchi, ikkinchi, uchinchi faslidagi masalalar o„rganiladi. Birinchi qismdagi 
masalalar batafsilroq yoritiladi. 

---

49 
Asarda hikoyatlar asosan ikkinchi qismda berilgan.Hammasi bo„lib o„n 
uchta hikoyat keltirilgan.Hikoyatlar ma‟lum bir tasavvufiy allomalar va ular bilan 
bog„liq hayotiy voqealar haqida. 
Ular quyidagilar: 
Birinchi hikoyat-Shayx Abdulloh Muborak haqida. 
Ikkinchi hikoyat-Mavlono Shamsuddin Muiddi Ucha haqida. 
Uchinchi hikoyat-Shayx Ibrohim Sitnabah haqida. 
To„rtinchi hikoyat-Shayx Shoh Ziyoratgohiy haqida. 
Beshinchi hikoyat-Sabr xususida. 
Oltinchi hikoyat-Muqbil va Mudbir haqida. 
Yettinchi hikoyat-Xoja Abdulloh Ansoriy haqida. 
Sakkizinchi hikoyat-Tavajjuh xususida. 
To„qqizinchi hikoyat-Ali ibni Abu Tolib haqida. 
O„ninchi hikoyat-Majnun va Layli ishqi haqida. 
O„n birinchi hikoyat-Shayx Abu Said Xarroz haqida. 
O„n ikinchi hikoyat-Sayx Boyazid Bistomiy haqida. 
O„n uchinchi hikoyat-Xorun ar-Rashid haqida. 
O„n fasldan tarkib topgan asarning ikkinchi qismida tavba, zuhd, tavakkul, 
qanoat, sabr, tavoze‟ va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar 
sharhlanadi. Shuningdek, har bir masala nazariy jihatdan yoritilgandan so„ng 
fikrlarni dalillash maqsadida bir hikoya keltiriladi. ”Mahbub ul-qulub”ning 
ikkinchi qismi tuzilishiga ko„ra “Hayrat ul-abror” dostonidagi maqolat va 
hikoyatlarga o„xshab ketadi.Bu qismda1ta masnaviy, 3 ta qit‟a, 4 ta ruboiy, 14 ta 
bayt keltirilgan. 
Birinchi qismda 7 ta masnaviy, 16 ta bayt, 3 ta nazm, 6 ta ruboiy va 7 ta qit‟a
berilgan.

---

50 
“Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismida to„rt yuzga yaqin maqol va 
hikmatli so„zlar tanbehlar shaklida qo„llanilgan bo„lib, 127 ta tanbehdan iborat. 
Bobda Navoiy saj‟ va boshqa badiiy san‟atlardan mohirona foydalangan. Bu 
qismda 57 ta bayt,19 ta qit‟a, 12 ta masnaviy, 8 ta ruboiy, 2 ta nazm keltirilgan.
Pandnomada jami 22 masnaviy,19 ruboiy, 88 bayt, 31 qit‟a, 5 nazm bor. 
Bitiruv malakaviy ishining ikkinchi bobi " Asardagi hikoyalar va ularning 
mavzulari, obrazlari, badiiyati." deb nomlangan. Unda hikoyatlardagi obrazlar, 
she'riy san'atlar, badiiy vositalarga e'tibor qaratilgan. "Mahbub ul-qulub"dagi 
hikoyatlarda turli mavzular qalamga olinganidek, ulardagi obrazlar ham xilma- 
xildir. Asardagi badiiy jihatlar, ularda she'riy san'atlar, badiiy vositalarning 
qo„llanishini o„rganish ham bitiruv ishining tarkibiy qismiga kiradi. Shu sabab, 
ushbu bobda asarning badiiy xususiyatlari haqida fikr yuritishga harakat qilindi. 
Pandnomadagi o„n uchta hikoyatda o„nlab so„fiy, shayxlar, hukmdorlar, 
an'anaviy obrazlar va turli toifa kishilari timsollari uchraydi. Ularning asosini 
diniy- tasvvufiy faoliyat bilan bog„liq shaxslar, shuningdek, shohlar, amir va 
hukmdorlar obrazlari tashkil etadi. 
" Mahbub ul-qulub "dagi hikoyatlarning badiiyligi ham yuksak.Navoiy har bir 
hikoyatdan keyin she‟riy izohlar keltirgan. Ana shu she‟riy parchalardagi badiiy 
san‟atlar asarning badiiyligini yanada oshirgan.
Atoulloh Husayniy badiiy san'atlarni 3 turga ajratadi. Birinchi san'at - lafziy 
san'atlar, ikkinchi san'at - ma'naviy go„zalliklar, uchinchi san'at - lafziyu ma'naviy 
san‟atlar
6
. 
She'r san'atlari o„zbek mumtoz adabiyotining o„ziga xosligini, milliyligini, 
latofatu nazokatini, ta'sirchanligini ta'minlovchi vositalardan. O„zbek adabiyotida 
san'atlarning soni shunchalik ko„pki, ularning aniq sonini aytish qiyin. Ba'zi 
adabiyotlarda ularning soni 150 dan ortiq deb ko„rsatiladi. 
Lafziy san'atlar she'riy nutqdagi so„zning tovushi bilan bog„liq bo„lib, 
ko„proq shakl hodisasi sifatida ko„rinadi. Lafziy san'atlar xilma-xil. 
6
Atoulloh Husayniy. Badoe'u -s-sanoe'. Toshkent, 1981. 

---

51 
Adabiyotshunos T.Boboyev tarse, tajnis, saj', tashtir, aks, mullama', hojib, 
ishtiqoq, tasdir kabilarni lafziy san'atlar turiga kiritadi.
2
Ma'naviy san'atlar nima? Ularga qaysi she'riy san'atlar kiradi? She'r 
san'atlarining bir guruhiga she'r ma'nosi, g„oyasi bilan bog„liq bo„lgan san'atlar 
kiradi. Ma'naviy san'atlar ham rang-barang ko„rinishlarga ega. Mana ular: tavjih, 
iyhom, lutf, tajohilu-orif, talmeh, irsoli masal, ruju', takrir, savoli-javob, muammo, 
lug„z, tashbeh, tamsil, kinoya, tadrij, tazod, istiora, taajjub, muashshah, chiston 
kabilar. 
She'riy san'atlarning uchinchi turi - ma'naviy-lafziy san'atlar. "Sanoe'ning bu 
turi, yuqorida aytilganidek, she'rning ham tovush (shakl), ham ma'no (mazmun) 
tomoni bilan uzviy bog„liq bo„ladi. Ma'naviy-lafziy san'atlar ham g„oyatda rang-
barang ko„rinishlarga ega. Jumladan: mutobaqa, tatbij, muqobala, tavfvif, ta'dil, 
irsod, muzovaja, iqtibos, tazmin, tanosib..."
3
. 
Demak, she‟riy san‟atlar juda ko„p bo„lib, ularning bir qanchasi hikoyatlarda 
uchraydi. Misol uchun: 
Ikkinchi qismning Rizo zikrida tazodning quyidagicha namunasi keltirilgan: 
Rozi o„lsa gar yomon, gar yaxshi bo„lsa jilvagar, 
Sun‟i kilkidin musavvardur chu har yanglig„ suvar.
1
Bu misralardagi yaxshi-yomon so„zlari tazoddir. 
Sabr haqidagi hikoyatda ham tazod bor: 
Ajab ranjeki andin sa‟b yo„q ranj,
Vale chekkan kishining bahrasi ganj
2
. 
Bu misralardagi ranj va ganj tazod. Ranj-azob, ganj-xazina degani.
Hikoyatlarda tarse‟ san‟ati ham ko„p uchraydi. “Tarse‟ ning lug‟aviy ma‟nosi 
“gavharni ipga tizish”dir. Istiloh sifatida esa ikki jumla yoki misradagi so„zlarning 
bir-biri bilan vaznda, ham qofiyada barobar bo„lib kelishini bildiradi”.
3
2
Boboyev T. She'r ilmi ta'limi. Toshkent, 1996. 237-bet.
3
Boboyev T. She'r ilmi ta'limi. Toshkent, 1996. 267-bet.
1
Alisher Navoiy.”Mahbub ul-qulub”, 496-bet. 
2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”,489-bet.

---

52 
Zuhd zikrida Alisher Navoiy tarse‟ning mana bunday namunasini kiritgan: 
Bu talabda kimki bo„lsa anga ro„zi etma hirmon, 
Bu taabda kimki bo„lsa anga qil vasl ila darmon.
4