«arab tili bilan ikki uloqchi oi singari teng poyga i/ilib, o'zib borayotgan turk tilini»

Asrlar o'tsa hamki bizgacha o'tmishdan qon-qonimizgacha singan ilm va tarbiyaga oid bilimlar va insonni odob-axloqiga oid har xil qarashiar mavjud, Tarixdagi cng buyuk mutafakkir ulaniolar tomonidan taTim-tarbiyaga oid moddiy meroslar bor bo lib, bu madaniy va moddiy mcroslar pcdagogika faniga borib taqaladi. Muhammad Sodiq Qoshg ariy ham o zining ta lim-tarbiyaga oid ilmi orqali sharq pedagogikasi tarixiga o zining hissasini qo shgan ulamolardan biri hisoblanadi. Mahmud Qoshg‘ariy Bolasog'un shahrida dunyoga keladi. Uning toTiq ismi Mahmud ibn Husayn ibn Muhammaddir. Mahmud Qoshg*ariy umri davomida qilgan mashaqqatli mchnati evaziga qomuschi olim va tolmas sayyoh boTib tanildi. Mahrnud Qoshg'ariy turk tilining nozik bilimdoni va tolmas targTbotchisidir. U «arab tili bilan ikki uloqchi oi singari teng poyga i/ilib, o'zib borayotgan turk tilini» ko'klarga koTaradi, uning o'ziga xos xususiyatlarini mahorat bilan ko rsatib bcradi. «Dcvon» sahifalari orqali tanishish ko‘z oldimizda Mahmud Qoshg'ariyni geograf, botanik, zoolog, biolog, etnograf, tilshunos, folklorshunos, adabiyotshunos. tarixchi olim sifatida namoyon qiladi. Shuning uchun ham uni qomusiy olim dcb ataymiz. Muhammad Sodiq haqida bizgacha juda oz maTumot yctib kclgan. Lckin hozirgi paytda bizga maTum boTgan “Odob as- solihin" asarining o'ziyoq bizga uni mashhur pedagog olim sifatida tamtadi. Bizgacha uning “Zubdat al-masoyir ("Masalalaming qaymog'i"), ("Dur al-muzoxir”) ("KoTnakdoshlaming durdonasi") hamda f*Tazkirai xojagon”) (“Xojalar tazkirasi”) nornli asarlari yctib kclganXo plab ihnga va pcdagogikaga oid asarlar yaratish mavjud bo'lgan davrda Muhammad Sodiq Qoshg ariy tomonidan turkiy tilda ("Odob as- solihin") “Yaxshi kishilar odobi “Zubdat as- masoyif' nomli asarlar yaratildi. “Odob as-


solihin" 5 marta, 1889 hamda 1901 yillarda Toshkent shahrida va 1892 hamda 1986 yillarda Istanbul shahrida qayta nashr etilgan. Mazkur asar nomi va mazmunidan ham anglanib turganidek, unda ilgari surilgan g'oyalar insonning hayoti davomida zarur ahamiyat kasb ctuvchi xulq-odob qoidalari xususida kishilar, shu jumladan, yoshlarga muayyan darajada ma'lumotlar berishga xizmat qiladi. (“Odob as solihin") asrida ijtimoiy hayot hamda kundalik turmushda har bir inson qat iy amal qilinishi zarur bolgan zohiriy va botiniy odob va axloq qoidalari, ulaming ijtimoiy ahamiyati. yoshlar tarbiyasida ijtimoiy hayotni yo'lga qo'yishdagi o'mi va roli borasida batafsil so'z yuritiladi. Muhammad Sodiq Qoshg'ariy tomonidan yaratilgan Odob as-solihin asari muallifning o zi ta kidlab o'tkanidck, muqaddima 7 bobdan iborat bo'lib har bir bob o'zida 4 i'aslni aks cttiradi. Muqaddimada asaming maqsadi ochib beriladi. Asaming yozilishidan ko'zda tutilgan maqsad borasida so’z yuritilar ekan. insonning ijobiy hulq - atvorga cga bolishini taqozo ctuvchi ijtimoiy zaruriyat mohiyati batafsil ochib beriladi. Asarda ilgari surilgan asosiy g'oya - insonlaming ijobiy xulq atvorga ega bolishlari jamiyatda ruhiy xotirjamlik va moddiy farovonlikni qaror toptiruvchi asosiy omil ekanligini asoslashdan iboratdir. Alloma mazkur g'oya mohiyatini sharhlar ekan, inson odob - axloq qoidalarini cgallay olmasa hamda ijobiy hulq - atvori bilan muaddab (odobli) va muzazzab (toza) bo'lmasa, nafaqat o'zi, balki butun dunyoga yomonlik tarqatadi degan qarashni ilgari suradi . Birinchi bob salomlashish, ko'rishish, qo'l olishish hamda ruxsat so'rash qoidalari to'g'risida ma'lumotlar bcrishga yo'naltirilgan bolib mazkur bob to'rt fasldan tashkil topgan. Ikkinchi faslda esa salomlashish odobining o'n ikki qoidasi borasida fikr yuritiladi . Mazkur o'rinda salom berish va alik olish masalasida bugungi kunga qadar davom etib kclayotgan munozaraga nuqta qo'yilgan . Muallifning ftkriga ko'ra , salom bermak sunnat, javobi farzu ayyondir . Muhammad Sodiq Qoshg'ariyning c'tirof etishicha , salom quyidagi holatlarda quyidagi kishilar tomonidan bcrilishi maqsadga muvofiqdir : ulug' kichikka , otliq piyodaga , yuruvehi o'ltirguvchiga , ozchilik ko'pchilikka , xonaga kirib keluvchi, xona ichkarisida o'tirgan kishilarga salom bcrgay " , dcb ta'kidlar ekan . bir kishi ko'pchilik oldiga kirib kelganda , birinchi bo'lib salom berishi . ko'pchilik csa baravar ovoz chiqarmasdan salomga alik olishi joizligiga alohida c'tibomi qaratadi , Allomaning salomlashish odobi xususidagi fikrlari bilan tanishar ckanmiz , ta 'lim muassasalarida muallim sinf xonasi yoki auditoriyaga kirib kelganda , "Kim oldin salom bcrishi kcrak ? ", degan muammoning yechimini topgandck bo'lamiz . Birinchi bobning uchinchi faslida berilgan muloqot ( uchrashuv ) odobiga oid tavsiyalar ham diqqatga sazovor . Bunda uchrashganda qo'l berib ko'rishish lekin qo'l uchi bilan cmas , astoydil , biroq qo'lni silamay , ochiq yuz bilan ko'rishish odobi bayon ctiladi . Quchoqlashib ko'rishish , safardan qaytgan kishi hamda yosh bolalar bilan ko'rishish , o'pib ko'rishish odoblari