Mahbub ul qulub

Ustozlarga bag‘ishlangan asarlari: “Holoti Sayyid Hasan Ardasher”(1490-
1491), 
“Xamsat 
ul-mutahayyirin”(1493-1494),”Holoti 
Pahlavon 
Muhammad”(1493-1494). 
Tarix,tasavvuf va din tarixiga oid asarlari:”Tarixi muluki ajam”(1488), 
“Tarixi anbiyo va hukamo”(1485-1498), “Nasoyim ul-muhabbat”(1496), 
“Vaqfiya”(1481-1482), “Munshaot”(1498-1499). 
Ijtimoiy, falsafiy, axloqiy asarlari:
Alisher Navoiyning fors tilida yozgan she'rlari asosida "Devoni Foniy" 
tuzilgan bo'lib, uning muqaddimasida "Sittai zaruriya" ("Olti zarurat") va "Fusuli 
arbaa" ("To'rt fasl") forsiy qasidalari majmualari berilgan. "Sittai zaruriya" 
to'plamidagi qasidalar "Ruhul-quds" ("Muqaddas ruh"), "Aynul-hayot" ("Hayot 
chashmasi"), "Tuhfatul- afkor" ("Fikrlar tuhfasi"), "Qutul-qulub" ("Qalblar 
g'izosi"), "Minhojun-najot" ("Qutilish yo'li"), "Nasimul-xuld" ("Jannat nasimi") 
kabi nomlar bilan ataladi. Ular Xoqoniy, Dehlaviy, Salmon Sovajiy, Abdurahmon 
Jomiy asarlari ruhida, ularga falsafiy-mantiqiy javob tarzida yozilgan. 
"Fusuli arbaa"da Sulton Husayn Boyqaro madhidan so'ng "Bahor", "Saraton", 
"Xazon" ("Kuz") va "Day" ("Qish") vasflari keladi. 
Muammo janri qoidalariga bag'ishlangan "Mufradot" (1485) fors tilidagi 
ilmiy asarida mumtoz she'riyatdagi bu janrni nazariy jihatdan asosladi.
Muammolarni yechish usullarini o'rgatish barobarida 121 ta misol keltirdi. 
Navoiyning arab tilida "Sab'atul-abhur" ("Yetti dengiz") nomli diniy-
tasavvufiy ruhda lug'at xarakteridagi asar yozgani ma'lum. Biroq bu asar nashr 
etilib, yetarli darajada o'rganilmagan. “Alisher Navoiyning fors tilidagi merosi 

---

20 
Fitrat, H.Sulaymon, N.Mallaev, Sh.Shomuhamedov, R.Vohidov, Boltayeva 
tomonidan o'rganilgan”
1
.
“Uning zarbulmasalga aylanib ketgan ta‟birlari, baytlari, misralari, inson, 
xalq, bashariyat haqidagi g„amxo„rligi, adolat, insof va to„g„rilik yo„lida olib 
borgan tolmas kurashi bu hassos yurakda naqadar zo„r muhabbat qaynaganiga, bu 
yorqin manglay miyada naqadar oliy fikrlar va g„oyalar javlon urganiga 
shohiddur”
2
. 
“Mahbub ul-qulub” hikmatlarida ham xuddi ana shu axloq me‟yorlari haqida 
fikr yuritiladi. Adib butun umri davomida orttirgan hayot tajribalari asosida 
donishmand murabbiy sifatida insonga xos bo„lgan xatti-harakatlarni kuzatib, unga 
odamiylik ilmidan saboq beradi
3
.
“Mahbub ul-qulub” (“Ko„ngillarning sevgani”) pandnomasi Alisher 
Navoiyning eng so„nggi yirik nasriy asari bo„lib, 1500-yilda yozilgan. Unda ulug„ 
mutafakkirning umri davomida ko„rgani, kuzatgani, boshidan kechirgani, hayotiy 
tashvishlarining qalb qatlam-u qavatlaridan sizilib chiqqan lo„nda, umumlashma-
xulosalari o„z ifodasini topgan. Musajja' san'atining nodir namunasi sanalgan bu 
noyob asarning bunyod etilishi sabablarini muallif quyidagicha izohlaydi: “Bu 
muqaddimotdin maqsad bukim, har ko„y va ko„chada yugurubmen va olam ahlidin 
har nav‟ elga o„zumni yetkurubmen va yaxshi-yamonning af‟olin bilibmen va 
yamon- u yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va sharrdin (yomonlik, 
gunohlardan) no„sh va nish ko„ksumga yetibdur va laim (past, xasis, nokas) va 
karim zaxm va marhamin ko„nglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi as'hob 
(suhbatdosh) va davron xaylidin ba'zi ahbobki (ayrim do„stlar) bu hollardin 
xabarsiz va ko„ngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur. 
Bu nav‟ ashob va ahbobg„a intiboh qilmoq va alarni nav‟ bu holatdin ogoh 
qilmoq vojib ko„rundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin 
1
Ziyo uz.com sayti. Alisher Navoiy asarlari tahlili sahifasi.
2
Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. // Navoiyga armug„on. 5-kitob. Toshkent, 2006.
81-bet.
3
Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. //Navoiyga armug„on. 5-kitob. Toshkent, 2006.
78-bet. 

---

21 
shuurlari bo„lg„ayki, munosib el xizmatig„a shitob qilg„aylar va nomunosib el 
suhbatidin ijtinob vojib bilg„aylar va bari el bila maxfiy rozlaridin so„z 
demag„aylar. Va shayotin makr-u firibidin boziy emagaylar. Har nav‟ el suhbat va 
xususiyatiki, alarg„a havas bo„lg„ay, bu faqirning tajribasi alarg„a bas bo„lg„ay”
1
. 
Asar 3 qismdan iborat.
Avvalg„i qism: Soir un-nosning af ‟ol va ahvoli kayfiyati – har xil toifa 
odamlar fe‟l-atvori va ahvoli kayfiyati. 
Ikkinchi qism: Hamida af ‟ol va zamima xisol xosiyati –yaxshi fe‟llar va 
yomon xislatlar xosiyati. 
Uchinchi qism: Mutafarriqa favoid va amsol surati - xilma-xil foydalar va 
hikmatli so„zlarning ko„rinishi. 
Pandnoma an‟anaviy “hamd”- Ollohning tanholigi (“vahdad”) va 
ulug„vorligi, na‟t- Muhammad alayhis-salomning maqtovi bilan boshlanadi. 
Asarning birinchi qismi 40 fasldan iborat.Unda “egallagan vazifasi, ko„rsatilajak 
ta‟siri jihatidan jamiyat taraqqiyotida belgili mavqega ega qirq to„qqiz toifa 
ahlining fe‟l-atvori, ahvoli xususida fikr yuritiladi. Bu safda shohdan gadogacha 
bo„lgan aksariyat toifa a‟zolarini uchratish mumkin”
1
. 
Navoiy turfa toifa ahllarini goh tanqidiy, goh ijobiy, goh nafratli qarashlari 
bilan takrorlanmas o„xshatishlar vositasida juda chiroyli tasvirlaydi.Asarda 
quyidagi toifa ahllari haqida fikr yuritiladi: odil sultonlar, islompanoh beklar 
zikrida, zolim va fosiq shohlar, vazirlar, nomunosib noiblar, noqobil sadrlar, fosiq 
qozi, mufti, mudarrislar, kotiblar, nazm gulistonining xushnag„ma qushlari, 
imomlar, muqriylar, qissasoz va qissaxonlar, nasihat ahli va voizlar, ahli nujum,
mutrib-u mug„anniylar, tabiblar, tijorat ahli, bozor kosiblari, dehqonlar, yatim va 
laimlar, riyoyi shayxlar, xarobot ahli va darvishlar kabi. Navoiy fikrlarini dalillash 
maqsadida har bir toifaga berilgan tavsifdan so„ng she‟riy izohlar 
1
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
453 –bet.
1
Vohidov R, Eshonqulov H. O„zbek mumtoz adabiyot tarixi. Toshket: “O„zbekiston yozuvchilar uyushmasi 
Adabiyot jamg„armasi nashriyoti”, 2006.432-bet. 

---

22 
keltiradi.Chunonchi birinchi qismda 7 ta masnaviy, 16 ta bayt, 3ta nazm, 6 ta 
ruboiy va 7 ta qit‟a berilgan. 
“Mahbub ul-qulub”ning birinchi qismida bayon etilgan fikrlar ulug„ adibning 
hayotiy tajribalari, umumlashmasi bo„lib,unda atrofdagi voqea-hodisalardan doimo 
ogoh bo„lishga da‟vat etiladi. Bu da‟vatlar yurt sarvaridan tortib, oddiy 
fuqarogacha taalluqlidir. 
Asarning ikkinchi qismida komillikka erishish yo„li, tasavvuf tamoyillari 
haqida fikr yuritiladi. “Ushbu qismdan yomonliklardan mosivo bo„lishning eng 
to„g„ri yo„li nafsni riyozat bilan mavh etib sabr-u qanoat bilan pok yashash,ruhni 
chiniqtira borib,hamida axloqqa erishish xususida fikr yuritiladi. Nafsni mag„lub 
etib,ilohiy fayzdan bahra olishning dastlabki bekati-tavbadir.Tavbadan murod haq 
yo„liga kirgan solikning barcha yomon ishlardan ogoh bo„lib, ulardan butkul voz 
kechishi,har taraflama poklanishdir”
1
.
O„n fasldan tarkib topgan asarning ikkinchi qismida tavba, zuhd, tavakkul, 
qanoat, sabr, tavoze‟ va adab, zikr, tavajjuh, rizo, ishq singari tasavvufiy istilohlar 
sharhlanadi. Shuningdek, har bir masala nazariy jihatdan yoritilgandan so„ng 
fikrlarni dalillash maqsadida bir hikoya keltiriladi.”Mahbub ul-qulub”ning ikkinchi 
qismi tuzilishiga ko„ra “Hayrat ul-abror”dostonidagi maqolat va hikoyatlarga 
o„xshab ketadi.Bu qismda1ta masnaviy, 3 ta qit‟a, 4 ta ruboiy, 14 ta bayt 
keltirilgan. 
“Mahbub ul-qulub”ning uchinchi qismi “Mutafarriqa favoid va amsol surati” 
(“Turli foydali maslahatlar va maqollar”) deb nomlangan. Bu bo„limda odob va 
axloq masalalariga doir to„rt yuzga yaqin maqol va hikmatli so„zlar tanbehlar 
shaklida qo„llanilgan bo„lib, adib ular orqali pand-nasihat berib, go„zal insoniy 
fazilatlarni egallashga, yomon illatlardan saqlanishga, ilm o„rganishga, yaxshilarga 
yor, muhtojlarga madadkor bo„lib, xalq va Xoliq oldidagi burch, vazifalarini halol 
ado etishga da‟vat etadi”
2
. 
1
Vohidov R, Eshonqulov H. O„zbek mumtoz adabiyot tarixi. Toshket: “O„zbekiston yozuvchilar uyushmasi 
Adabiyot jamg„armasi nashriyoti”, 2006.435-bet. 
2
Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. // Navoiyga armug„on. 5-kitob. Toshkent, 2006.
77-bet.

---

23 
Asarning bu qismi turli foydali pand va hikmatlar,127ta tanbehdan 
iborat.”Asarning mazkur bobi oldingi boblarda bayon etilgan ijtimoiy-falsafiy, 
axloqiy-ta‟limiy qarashlarni ulug„ shoirning maqollarga uyg„un hikmatli so„zlari 
bilan birmuncha kengaytiriladi va umumlashtiriladi. Keltirilgan tanbehlar adibning 
uzoq yillar davomidagi hayotiy kuzatishlar hosilasi bo„lib,o„ziga xos hukmlardan 
iborat”
3
. Bobda Navoiy saj‟ va boshqa badiiy san‟atlardan mohirona foydalangan. 
Bu qismda 57 ta bayt,19 ta qit‟a, 12 ta masnaviy, 8 ta ruboiy, 2 ta nazm 
keltirilgan.Pandnomada jami 22 masnaviy,19 ruboiy, 88 bayt, 31 qit‟a, 5 nazm bor. 
“Mahbub ul-qulub”dagi har bir tanbeh, bayt yoki qit‟a hayotiy hikmat 
darajasiga ko„tarilganki, bu tanbehlar zamiriga xalqning ko„p asrlik hayot tajribasi 
davomida to„plagan maqol va matallarining mazmuni singdirilgan.
1
“Mahbub ul-qulub”da Navoiy bevosita o„z davridagi deyarli barcha ijtimoiy 
guruh va tabaqalarga baho beradi va ularning qaysi biri yaxshi yoki yomon, qaysi 
biri insoniylikka, xalqqa, mamlakatga foydali yoki zararli ekanligini boshqa 
asarlaridagiga qaraganda kengroq, chuqurroq va aniqroq bayon etadi”.
3
Pandnoma “Odil salotin zikrida”sharhi bilan boshlanadi. Navoiy podshohlar 
va ularning xalq oldidagi burch va mas‟uliyatlari haqida fikr yuritadi. Bir umrlik 
orzusi odil podshohlarni go„zal tashbehlar bilan juda chiroyli tasvirlaydi. ”Odil 
podshoh haqdin xaloyiqqa rahmatdur va mamolikka mujibi amniyat va rafohiyat. 
Quyosh bila abri bahordek qora tufroqdin gullar ochar va mulk ahli boshig„a oltun 
bila durlar sochar. Fuqaro va notavonlar aning rifq va madorisidin osuda, zalama 
va avonlar aning tig„i siyosatidin farsuda. Hirosatidin qo„y-u qo„zi bo„ri xavfidin 
emin va siyosatidin musofir ko„ngli qaroqchi vahmidin mutmain ”
4
.
3
Vohidov R, Eshonqulov H. O„zbek mumtoz adabiyot tarixi. Toshket: “O„zbekiston yozuvchilar uyushmasi 
Adabiyot jamg„armasi nashriyoti”, 2006.435-bet. 
1
Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub hikmatlarida xalq maqollari”. // Navoiyga armug„on. 5-kitob. Toshkent. 2006.
78-bet.
3
Alisher Navoiy .“Mahbub ul-qulub”.Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi Adabiyot va san‟at nashriyoti. Toshkent: 
1983. 4-bet.
4
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi. 2011.
454 –bet. 

---

24 
Asarda odil podshoh quyoshga, bahor yomg„iri,qo„riqchi, cho„ponga 
qiyoslanadi.Xuddi shunday o„xshatishlar “Hayrat ul-abror”dostonida ham 
keltirilgan. Unda shohlik sifatlari quyidagicha tavsiflanadi:”Quyosh o„zi senga 
soyabon bo„lishga intiladi.Oy yuzidagi muhr sening uzuging o„rni. Sulaymon 
davlatida sen ishrat qilasan; humo qushidan boshqa narsa senga soya solmaydi.Sen 
podshoh Jamshid o„tirgan joyda o„ltiribsan, qo„lingni qadahdan boshqa narsa o„pa 
olmaydi.Adolat uzugingga baland osmon”Rostlik-xaloslik” degan so„zlarni 
naqshlagan.Baland martabang xutbasini esa u “Adolat bilan amiringni yurgiz!”-deb 
yozgan”
1
. 
Alisher Navoiy saroy amaldorlarining yaxshi yoki yomon fe‟l sohibi 
bo„lishini hukmdorga bog„liq deb bilgan,shuning uchun ham dastlab shohlar 
haqida fikr yuritiladi. 
Podshohning eng yaqin maslahatchisi vazirdir. Vazir podshohni to„g„ri 
yo„ldan adashmasligi, to„g„ri hukmlar chiqarishi uchun mas‟ul. U vazir haqida fikr 
yuritarkan, ”Vazir vizrdin mushtarakdur va bu fe‟l aning zotig„a ahak va alyakdur. 
Bu ishni pisandida qilq‟on Osaf ermishkim, nigini naqshi “qad rahimallohu man an 
safa ermish”. Dahr elida birovki Osafnihondur, bilgaykim, Sulaymon taxti 
barboddur”
2
. Adib o„z zamonasida hech bir durust vazir ko„rmaganligini, 
qachonlardir Osaf ismli bir vazirgina insofli bo„lganini aytadi. ”Majiduddin, 
Nizomulmulk singari Husayn Boyqaro saltanatining ishonchli ustunlari sanalgan 
vazirlar o„z manfaatlari yo„lida hamma narsani, hatto,insonni ham qurbon qilishga 
tayyor turganliklariga bir necha marta guvoh bo„lgan ulug„ mutafakkir bunday 
toifa vakllarini keskin tanqid qiladi:Bu zolimlar yurtni barbod berguvchilardir va 
mulk ahli yig„ishturg„onlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular zikrida kishi 
xoma surmagay... Zahr berib bemor o„lturguvchi tabib, bularning holig„a 
mushobehdur va qarib... Bular, jumlasi chayonlar, xaloyiqqa yetkurur ziyonlar”
3
.
1
Alisher Navoiy. “Hayrat ul-abror”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2006. 297-
bet.
2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”.Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
457 –bet.
3
Vohidov R, Eshonqulov H. O„zbek mumtoz adabiyot tarixi. Toshkent: “O„zbekiston yozuvchilar uyushmasi 
Adabiyot jamg„armasi nashriyoti”, 2006.433-bet. 

---

25 
Bilamizki, 
Navoiy 
ham 
1472-1476-yillarda 
vazir 
lavozimida 
faoliyat 
ko„rsatgan.Uning faoliyati davomida xalqning ahvoli anchayin yaxshilangan. 
Mamlakat tinchligini ta‟minlovchi,qo„riqlovchi yana bir toifa borki, Navoiy 
ularga tanqidiy ko„z bilan qaragan.”Yasog„liq degan qaro cherik, Yajuj va Ma‟juj 
xaylig„a sherik . Emgakdin alarg„a orom yo„q, yasoq tortardin bir nafas kom 
yo„q.Ishlari talay olg„onni talamoq, yot yurtda chugurtkadek sabza va yafrog„ni 
yalamoq. 
Ruboiy: 
Ul qavmdin a‟juba xaloyiq bo„lmas 
Kim, me‟dalari harom yerdin to„lmas. 
O„lguncha balo chekib erurlar mavjud, 
Chin bo„ldi bu da‟voki, yasog„liq o„lmas”
1
. 
Asarda shayx ul-islom, qozi, muftiy va mudarrislar haqida ham fikr yuritilib, 
ularning qilgan yaxshi va yomon ishlari elga ibrat qilib ko„satiladi. Xususan, shayx 
ul-islom musulmonlar peshvosi bo„lib, musulmonlar uning yo„lidan borishlari 
lozim deyiladi. U islom dinining himoyachisi va targ„ibotchisi bo„lishi kerak. Rad 
etib bo„lmas darajada haq so„zni so„zlovchi, shariat qonunlarida mustahkam va 
barqaror turuvchi, fayzli va obro„li odam bo„lmog„i shart. Shunday bo„lgandagina 
uni ”shayx ul-islom” desa bo„ladi deydi. Shundaylardan birini misol qilib keltiradi. 
Bayt: 
Mundin o„ldi muqarrabi Boriy, 
Shayx al-islom piri Ansoriy 
Qozilar musulmonlarning yaxshi va yomon ishlari yuzasidan hukm 
chiqaruvchilar deb ta‟riflanadi. Bu toifa ahlini Navoiy cholg„u asbobiga o„xshatadi. 
“Soz toridekkim, e‟tidoldin tajovuz qildi,tuzuki buzuldi. Ulki hukmi el moli va 
jonig„a joriy bo„lg„ay, kerakkim, da‟bi muqmir shiori bo„lg„ay. Ayog„ikim, siroti 
mustaqimdin toyildi Vayl chohi tubin maqom qildi. Bu ishni o„zi qilurmen degan 
1
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
460 –bet.

---

26 
beboku kozib, kozibi bebokka payg„ambar shar‟i hokimlig„ig„a ne munosib”
1
. 
Navoiy tabiblarni ham tanqid qiladi.Tabobat fanidan savodsiz tabib xuddi 
jallodning shogirdi kabidir. U tig„ bilan o„ldirsa, bu zahar bilan azoblaydi. 
Shubhasiz, jallod bunday tabibdan yaxshiroqdir: chunki, u gunohkorlarni o„ldiradi, 
bu esa begunohlarni halok qiladi deb ta‟riflaydi. 
Bayt: 
Hoziq tabibi xushgo„y tan ranjig„a shifodur, 
Omiyyu tundu badxo„y el jonig„a balodur. 
“Nazm gulistonining xushnag„ma qushlari” bobida shoirlar qushga 
o„xshatilgan. Shoirni qushga o„xshatish adabiyotda oldindan bor edi.Bu yerda 
shoirlarning she‟r ijod qilishi bilan qushlarning sayrash xususiyati asos qilib 
olingan. Navoiy shoirlarni 5guruhga ajratgan. 
”Avvalg„i jamoat-nuqudi kunuzi ma‟rifati ilohiydin g„aniylar va xalq 
ta‟rifidin musta„niylardur.Ishlari maoniy xazoinidin ma‟rifat javharin termak va el 
fayzi uchun vazn silkida nazm bermak. Nazm adosi bag„oyat arjumand va 
benihoyat sharif va dilpisand o„ldug„i uchun oyoti kalomda nozil bor va hadisi 
mu‟jiz nizomda tilagan topar, chun maal-qasd emas, el hurmati jihatidin ani she‟r 
demas”
2
. 
“Bu guruh ijodi mohiyatini to„la tushunib olish uchun tasavvufda uch 
bosqich, ya‟ni shariat, tariqat va haqiqat borligini ko„z oldimizga keltirishimiz 
kerak. Demak, birinchi guruh shoirlari faqat haqiqatni qalamga olgan. Ya‟ni 
bunday sohibi qalamlar asarlarida to„g„ridan to„g„ri Olloh taolo, uning sirlari, 
so„zlari ta‟riflangan”
1
. Alisher Navoiy bunday shoirlarning peshvosi deb amir ul- 
mo„min Hazrat Alini ko„rsatadi. Yana forsiylardan Shayx Fariduddidin Attor, 
“Masnaviyi ma‟naviy” muallifi Jaloliddin Rumiyni aytadi. 
1
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
462 –bet.
2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
464 –bet. 
1
Sultonmurod Olim.”Mahbub ul- qulub”da shoirlar va oshiqlar tasnifi”// ”O„zbek tili va adabiyoti” jurnali, 2010. 6-
son. 38-bet.

---

27 
Ikkinchi guruh shoirlariga haqiqat sirlariga majoz sirlarini aralashtirib, o„z 
fikrlarini shu uslubda ifoda etuvchilarni kiritadi. Bular Shayx Muslihiddin Sa‟diy 
Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Shayx Zahiriddin Sanoiy, Shayx Avhadiddin, 
Xoja Shamsiddin Muhammad Hofiz. 
“Demak, borliq olamni va uning sarvari bo‟lmish insonni, uning muhabbatini 
kuylashni birlamchi hisoblagan, shu yo„l bilan ramzan Ollohga ishqni ifodalagan 
shoirlar ikkinchi guruhga kirar ekan. Ular haqiqat bilan majozni omixta qilib 
yozadi. Oddiylashtirib tushuntirganda, ular yor deb go„yo Yerdagi ma‟shuqani 
tasvirlaydi-yu, undan o„sha haqiqiy yorni ko„zda tutaveradi, ikkalasi aralash 
keladi.”
Uchinchi guruh shoirlar asarlarini “ma‟joziy ma‟nodadir” deb ta‟riflaydi 
shoir.Ulardan quyidagi shoirlarni misol tariqasida ko„rsatadi: Kamol Isfahoniy, 
Hoqoniy Shervoniy, Hoju Kirmoniy, Mavlono Jaloliddin, Anvariy, Zahir, 
Abdulvosi‟, Salmon Sovajiy, Nosir Buxoriy, Kotibiy Nishopuriy va Shohiy 
Sabzavoriy. 
Mavlono Jomiyni to„rtinchi guruhga kiritib, “birinchi guruh ravishida so„zi 
sharafli va so„nggi guruhning ham uslubi go„zalliklarida kamol egasidirki, 
dunyodagi ilohiy haqiqat shaydolari ham, pok insoniy muhabbat ahllari ham 
bularning latif va ma‟nodor so„zlari bilan xushnuddirlar va tarqatgan ma‟rifatlari 
bilan huzur qiladilar”,
2
-deya ta‟riflaydi.
Bilamizki, “Mahbub ul-qulub” –pandnoma asar. Unda pand-nasihat, o„git 
birinchi o„rinda turadi. Shuning uchun shoirlar zikridagi fasl ham ana shunday 
tanqidu o„gitdan xoli emas. Yuqorida sanalgan to„rt guruh ta‟rifu tahlili tugagach, 
Navoiy endi shoirlarning yana bir “adno”, ya‟ni past tabaqasini –beshinchi guruhni 
qalamga oladi: ”Yana adno tabaqasi jamoatedurlarkim, nazm bila faqat ko„ngullar 
xushnud va xursand va roziyu bahramanddurlar”-deya ta‟riflaydi.Qizig„i shundaki, 
bu toifa shoirlarning ko„pchiligining she‟rida ma‟no ozroq va shoirlik da‟volari 
ko„proqdur. 
2
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011.

---

28 
“Ruboiy: 
A‟lolari ularning eng yaxshisidir, 
Tubanlari esa barcha tubanlar tubani.
O„rtoqlari esa hech narsaga yaramaydi, 
Bilgilkim, yaxshisi ulardan og„iz ochmaslik kerak”
1
. 
Asarning keyingi bobida kotiblar haqida so„z yuritiladi. Kaykovusning 
“Qobusnoma ” asarida kotibning ijtimoiy ahvoliga ko„ra odobi qanday bo„lishi 
lozimligi,unda qanday fazilatlar bo„lishi bayon qilinar ekan,shu fazilatlarni 
o„rgatishga dasturilamal vazifasini o„tovchi hikoyatlar keltirilgan.”Mahbub ul-
qulub”ning “Kotiblar zikrida”gi faslida bironta ham hikoyat uchramaydi.Navoiy 
kotiblar haqida so„zlarkan, yaxshi yozilgan xat va xatga qo„yilgan nuqtalar, yuzga 
go„zallik baxsh etadigan xoldek oq qog„oz jamolini bezaydi, deydi. Yana, yomon 
kotibning joyi qalamdondek chuqurlik bo„lsin,boshi esa qalamdek yara va qora 
bo„lsin, deb tasnif beradi.”Savodsiz kotib o„quvchini tashvishga qo„ygani, ortiqcha 
mehnat sarflashga majbur qilgani holda, o„z mehnati, butun sa‟yu harakatlarini 
ham yelga sovuradi. Kishining o„zi qilgan ishni o„zi yo„qqa chiqarishi, o„z qadr-
qimmatini o„zi oyoq osti qilishi-o„zi yiqqan xirmonga o„zi o„t qo„yishi bilan 
barobardir”
1
. 
“Kadxudolig„ sifati va xotunlar zikrida”-oilaning tinch va farovon bo„lishi 
ayolga bog„liq deb ko„rsatiladi.Yaxshi xotun- oilaning davlati va baxti. Uyning 
ozodaligi undan, uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Husnli bo„lsa-
ko„ngul yozug„i, xushmuomala bo„lsa-jon ozig„idir. Oqila bo„lsa, ro„zg„orda tartib-
intizom bo„ladi, asbob-anjomlar pokiza va saranjom turadi-deb ayollikning yaxshi 
sifatlarini aytib o„tadi. 
Xulosa qilib aytganda, asarning ushbu qismi inson o„z aksini ko„zguda 
ko„rgandek aniq va ravshan yoritib berilgan. Har bir kasb egasining yaxshi va 
1
Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub”. Toshkent: G„afur G„ulom nomidagi nashriyot- matbaa ijodiy uyi, 2011. 
432 –bet. 
1
Masharipova Z. “Mahbub ul-qulub” hikmatlarida xalq maqollari”. // Navoiyga armug„on. 5-kitob. Toshkent. 2006. 
126-bet. 

---

29 
yomon fazilatlari boshqalarga ibrat bo„lsin uchun, bir-biriga o„xshamagan 
tashbehlardan foydalanilgan. Keltirilgan misollar esa qisqa va aniq. Asarning 
ikkinchi qismi ham xuddi shunday yoritib berilgan.