MahirəNərimanqızı

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet Resurs Mərkəzi
 
Ümumi psixologiya. Psixologiya 
29 
dırandır. «Hanı dediyim bəy ərənlər? Dünya mənim deyənlər? 
Əcəl aldı, yer gizlədi, fani dünya kimə qaldı? Gəlimli, gedimli 
dünya. Son ucu ölümlü dünya». 
Azərbaycanda psixoloji fikrin 
birinci mərhələsi
eramız-
dan əvvəl baĢlayıb, islam dininin Azərbaycana gəliĢiylə baĢa 
çatır. Lakin 
ikinci dövr
asanlıqla, birdən-birə yaranmadı. Neçə 
əsrlər boyu paralel yaĢadı. Elə bugünkü günümüzdə də bu para-
lelliyin bir çox cəhətləri davam edir, yaĢayır: adət-ənənələri-
mizdə, andımızda, xarakterimizdə. 
«Ġslamiyyətdə milli mənsubiyyət yoxdur» Ģüarı ilə 
Azəbaycan dünyasına daxil olan islam dini millətlərin, 
xalqların müxtəlifliyini, özünəməxsusluğunu, milli simasını 
dini biliklərlə əvəz etməyə çalıĢdı. Bu isə təfəkkürdə, 
düĢüncədə inam və əqidədə yeniləĢmə demək idi.
Ġslam dini təkcə qılıncla yox, siyasətlə, ideologiya ilə, 
Ģüurlara təsirlə, inandırma yolu ilə yayıldı. Bu yayılma 
müəyyən müddət türk dilinin sıxıĢdırılması, fars və ərəb dilinin 
yayılması idi. Yalnız XV-XVI əsrlərdən baĢlayaraq yenidən 
türk dili ədəbiyyata, mədəniyyətə qayıtmağa baĢladı. Xətai, 
Füzuli kimi böyük Ģairlər yetiĢdi. AĢıq Ģeri inkiĢaf etdi. Bu, 
xalqın təfəkkürünün, oyanıĢının, Ģüurunun yeni dövrü idi. Xalq 
fars, ərəb təsirindən qurtulub, kökünə qayıtmaq istəyirdi. Bu, 
yeni qayıdıĢ idi. Artıq bu dövrdə qədim türklərdəki adət-
ənənələr, qadın sərbəstliyi, inamlar dəyiĢmiĢdi. Əgər islam dini 
ərəblərə inkiĢaf, qadın hüququ, cəhalətdən qurtarmaq imkanı 
vermiĢdisə, qədim türklərin bir çox sərbəstliyi, azadlığı 
buxovlanmıĢdı. 
Ġslam dininin Azərbaycana gəliĢi ilə burada ərəb, fars, 
türk və digər etnos və xalqların dünyagörüĢü, mədəniyyəti, 
adət-ənənələrinin sintezindən yeni mədəniyyət, yeni təfəkkür 
yaranmağa baĢladı. Farsların ədəbiyyatı, ərəblərin fəlsəfəsi, 
türklərin ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi təfəkküründən, adət-
ənənələrindən yeni dünyagörüĢü yarandı.
ġəxsiyyətin formalaĢmasında orta əsrlərdən baĢlayaraq 

---