Maks Plank. Kvant nazariyasi. Mikrodunyodagi inqilob

tashlashga to„g„ri kelgan
». Va hatto «
nemis militarizmisiz, nemis madaniyatining o„zi 
ham allaqachon, 
(
paydo bo„lmasdanoq
)
yo„q bo„lib ketgan bo„lardi
» qabilidagi 
gaplarni ham o„qish mumkin.
Maks Plank va uning olim hamkasblari, bir necha oylar avval universitet 
yo„laklarida xandon otib kulib yurgan beg„ubor talabalar endilikda armiya safiga 
qo„shilib, 
Lyuvenda kattagina kutubxonani kulini ko„kka sovurishganiga 
ishonishmagan, yoki, shunchaki ishonishni istashmagan bo„lishsa kerak. Maks 
Plankning rektor sifatidagi nutqlari va olim sifatidagi ma‟ruzalari, hamda, o„z 
hamkasblari va oila a‟zolariga yo„llagan 1914 yilga taaluqli xatlarida militaristik 
ritorika va mutaasib vatanparvarlik ruhiyati namoyon bo„ladi:

---

60 
«
Barcha daxshatlardan tashqari, yana qandaydir kutilmagan buyuklik va 
maftunkorlik bor: barcha partiyalarning mustahkam jipsligi tufayli milliy 
siyostaning barcha mushkul masalalarini hal etilishida boshqa hammadan 
ham a‟loroq, yaxshi va oliy muddao aks etadi
».
Lekin 1915 yildayoq Plankning qarashlarida ehtiyotkorlik va nisbatan 
vazminlik kuzatila boshlaydi. U o„ziga yaqin, ishonchli kishilari davrasida 93-lar 
manifestiga nisbatan shubhalar va ishonchsiliklar bildira boshlaydi. Bunday firkiy 
o„zgarishlarga asos bo„lib, XIX asr oxiri va XX asr boshi Yevropa fizikasida tan 
olingan eng yuksak nufuzli olim Xendrik Anton Lorents (1853-1928) bildirgan 
munosabat katta ahamiyat kasb etgan. Lorent harbiy nizodan holi bo„lgan, neytral 
davlat bo„lmish Gollandiyada istiqomat qilar edi. Uning Plank bilan do„stona ilmiy 
aloqalari ancha chuqur ildizga ega bo„lib, muhorabadagi tomonlarning barchasini 
davlat tillarini: nemis, fransuz va ingliz tillarini mukammal bilgan. Aynan shu omil va 
urushdan zahmat ko„rgan oilalarning ayanchli taqdiriga befarq bo„la olmaganligi, 
Lorenstning urushga nisbatan nafrati ortishiga va uni imkon qadar tez to„xtatishga 
bo„lgan jiddiy urinishiga sabab bo„lgan edi.
Lorent Maks Plankka maktub yo„llar ekan, nemis askarlarining Belgiyada 
qilgan hunrezliklari haqida ko„rgan-bilganlarini hikoya qiladi. 1915 yil davomida 
mazkur ikki olim avval Berlinda va keyin Leyenda o„zaro uchrashishdi va urush 
haqidagi dahshatli taasurotlar bilan fikr almashinishdi. Shu davrdan boshlab Plank 
faol ijtimoiy faoliyat boshlaydi. Bir tomondan u Germaniyaning o„zi ham urush 
oqibatlari uchun javobgar ekanini odamlarga tushuntirishga urinadi va nemis 
askarlarining o„zini munosib tutishi kerakligiga unday boshlaydi. U qo„shinlar har 
doim ham o„zini risoladagidek tutmayotganini e‟tirof eta boshlaydi. Boshqa tarafdan 
esa, olim bunday hatti-harakatlar orqali, o„zining xalqaro ilmiy aloqalarini saqlab 
qolishga urinar edi. chunki, Germaniya bilan nifoqqa kirishgan boshqa davlatlarda 
ham, ilm-fanning ajoyib olimlari, yetuk mutaxassislar bo„lib, ular bilan ilmiy 
aloqalarning uzilishidan Plank faqat yutqazardi. Ustiga-ustak, urush qachondir baribir 
tugaydi. Ilm-fan esa chegara bilmaydi.
1916 yil boshida Plank Londonga maktub yo„llab, uni e‟lon qilishlarini va 
butun dunyodagi eng nufuzli olimlarga tarqatishlarini so„raydi. Bu orqali u, o„zi 
imzolagan g„aliz mazmunli 93-lar manifesti uchun, ya'ni, o„z xatosi uchun dunyodagi 
olim va ziyolilardan uzr-ma‟zur so„rashni maqsad qilgan edi. So„zsiz bo„lmasa-da, 
harholda Plank harbiy nizoning har ikki tarafi vakillari nazdida, qandaydir mo„tadil 
qrashli, halol odam qiyofasiga ega bo„ldi. O„sha xatda Plank o„zini qlash uchun 
shunday izoh beradiki, 93-lar manifesti avvalo ushbu urushga yo„l olgan nemis 
askarlarini ruhan qo„llab-quvvatlash uchun yozilgan bo„lib, mazkur urush bevosita 
butun Germaniyaning taqdiriga ta‟sir ko„rsatishini bilgani uchun shunday qilingan 
emish. Undan tashqari Plank, jahon tarixi bu urushdan tegishli xulosa chiqarishi 

---

61 
kerakligini, qolaversa, urush dahshatlari va uning oqbatida odamlar ko„rgan jabr-
sitamlardan tashqarida, millat tanlamaydigan umuminsoniy axloqiy qadriyatlar 
mavjudligiga ishora qilib o„tadi.
1915 yil yozida nemis qo„shinlari Ipr yaqinida ittifoqchi qo„shinlarga qarshi 
zaharli gazlardan foydalanib urush amaliyoti o„tkazishganidan keyin, bir tarafda 
nemis olimlari va ikkinchi tarafda ingliz va fransuz olimlaridan turgan ochiq adovat 
avj oldi. Kelajakda Nobel mukofoti laureatlari bo„lgan yetakchi nemis kimyogarlari 
bo„lmish Frits Gaber (1868-1934) va Otto Gan (1879-1968) zaharli kimyoviy qurolni 
tayyorlashda va uni harbiy amaliyotda qo„llashda faol ishtirok etgan edilar. Bunga 
javoban fransuzlar shunday ishga bosh suqqan nemis olimlarini Fransiyaning har 
qanday ilmiy jamiyatlaridan chetlatdilar. Ingliz ilmiy doiralarda ham shunday 
choralar muhokama qilina boshlandi. Plank esa, Berlin fizika va matematika 
akademiyalarida ham o„zaro ziddiyatdagi mamlakatlarning olimlariga nisbatan 
shunday yo„l tutilishiga qarshi tura boshladi. Aynan uning ta‟siri ostida, shu kabi 
keskin qarorlarni hech bo„lmasa urush yakiniga qadar kechiktirish borasida qarorga 
kelindi. Shuningdek Plank, nemis olimlarini xalqaro ilmiy aloqalarni uzmaslikka 
chaqiruvchi qator ishlarni amalga oshirdi.
Urush yakuniga ko„ra Germaniya mag„lub bo„ldi va Vilgelm II imperiyasi 
quladi. 1918 yil oktyabrida Albert Eynshteynga yo„llangan maktubida, Plank o„y-
hayollarining va ruhiy holatining timsoli yaqqol namoyon bo„ladi:
«