Maktab amaliyotchi psixologlari uchun psixologik xizmatdan innovatsion

Psixologlar oldida turgan muammolar 
Bugungi kunda psixologlar oldida turgan muammolardan biri – bu yoshlarga 
Internetning salbiy ta’siridir. Albatta bugungi axborot asrida yashayotgan bolalar 
hamma narsaga qiziqish bilan qaraydilar, hamma yangi narsani qilib ko’rishga harakat 
qiladilar. Bolalarda taqlid qilish ishtiyoqi kuchli bo’lgani uchun ular Internetda o’tirib, 
kompьyuterda jangari va qo’rqinchi kinofilьmlar ko’rishga qiziqadilar. Internetning 
yoshlar dunyoqarashiga va ruhiyotiga ta’siri juda katta. Internet vaqtni tejaydi, 
ya’ni yoshlar adabiyot qidirib sarson bo’lmaydilar, Internet dunyoqarashni 
kengaytirishi mumkin. Ammo Internetning salbiy ta’siri ko’proq. Masalan, 

---

8 
Internetdan ayrim yoshlar faqat bo’sh vaqtlarini o’tkazish uchungina 
foydalanadilar. Masalan, voyaga yetmagan o’smirlar Internet orqali yoshiga mos 
kelmaydigan qo’rqinchli kinolarni ko’rishlari orqali ularda salbiy xarakter 
xislatlari shakllanadi, jumladan, bemehrlik, shafqatsizlik, o’ch olish, keskirlik, 
uyatsizlik, betgachoparlik kabilar. Bolalarning Internetda ko’p o’tirishlari ular 
diqqatining parishonligi, nutqining buzilishi, ya’ni turli xil bema’ni so’zlarni 
ishlatishlari, fantaziyalarining buzilishi, irodasining kuchsiz bo’lib shakllanishiga 
olib keladi. Bugungi kunda o’quvchilarning dars mashg’ulotlariga qiziqishlarining 
pasayib ketishiga, maktabga bormasdan vaqtlarini Internet oldida o’tkazishlari 
sabab bo’lmoqda. Kattalar Internetdan to’g’ri foydalanishni farzandlariga 
o’rgatishlari kerak. 
Ayrim o’quvchilarda o’z joniga qasd qilish, ya’ni suitsidal hatti-harakatlar 
ham kuzatiladi. Buning oldini olish ham oldimizda turgan muammolardan biridir. 
Suitsid - suiqasd degan ma’noni bildiradi. 67 % 25 yoshgacha bo’lgan kishilarda 
uchraydi. Suitsidda yigitlar o’limni tanlasa, qizlar taqlidiy, joniga qasd qilishga 
harakat qiladi.
Suitsid sabablari: 1) boladan mehrni ayash; 2) boshqa farzandlardan ajratish; 
3) alkogol ota-onalar; 4) ruhiy taraqqiyotdan orqada qolish.
Suitsid turlari: 1. Haqiqiy suitsid. 2. Taqlidiy suitsid. Autoagressiv suitsid. 120 ta 
suitsid qilgan yoshlarning atigi 2 tasining ota-onasi yordam so’rab murojaat qilgan 
xolos. Demak, suiqasd ota-onalarning farzand tarbiyasiga befarqligidan kelib 
chiqadi. Suitsid ko’proq xolerik va melanxoliklarda uchraydi. CHunki suitsid asab 
tizimiga bog’liq. 
Biz psixologlarga suitsidning oldini olishga qaratilgan quyidagi tavsiyalarni 
beramiz: 

Har bir ta’lim tizimida faoliyat yuritayotgan psixolog o’quvchilarning 
psixologik xususiyatlarini yaxshi bilishi, jamoadagi ruhiy-ma’naviy muhitdan 
boxabar bo’lishi va uni yaxshilashi zarur; 

Psixolog tarbiyasi og’ir va turli voqealar sabab tushkunlik holatiga tushib 
qolgan o’quvchilarni aniqlashi, ularning oilasini to’liq yoki noto’liq turga 
mansubligini o’rganishi lozim; 

Ota-onalar va kollej yoki maktab o’rtasida hamkorlikni takomillashtirish, 
pedagoglarda ota-onalar bilan ishlash rejasini o’quvchi psixologiyasiga, uning 
o’tish davridagi ruhiy holatiga qaratishi; 

Oilada ota-onalarning farzandlarining barchasiga bir xil munosabatni 
shakllantirish, bolani kamsitmaslik yoki uni haddan ziyod erkalamaslik, oilada 
kun tartibini to’g’ri yo’lga qo’yishni ota-onalarga tushuntirish; 

O’quvchini yolg’izlatib qo’ymaslik, o’quvchidagi har bir o’zgarishni kattalar 
ilg’ashi va oldini olish chorasini topish, bolani do’st tanlashiga ko’maklashishni 
pedagoglar va ota-onalarga tushuntirish; 

Suitsid sodir etgan o’smir bilan suhbatni u xohlagan paytda olib borish, 
boshqalardan olgan ma’lumotni unga bildirmaslik; 

---

9 

O’quvchilar bilan dildan suhbatlashish, uning muammolarini qanday hal 
etish yo’llarini topish; 
3. Yana bir muammo - bu tarbiyasi og’ir bolalar. Ijtimoiy psixologiyada tarbiyasi 
qiyin bolalar jinoiy (huquqiy) va oddiy (ahloqiy) qonunbuzarlar guruhiga bo’lib 
o’rganiladi. Tadqiqotchilar tomonidan bunday bolalar quyidagi guruhlarga 
bo’lingan: 
1.
Balog’atga yetmagan andishasiz, qaysar o’smirlar. Bunday o’smirlar shaxsiy 
qarashi, o’zgalarga baho berishi ahloq normasiga zid bo’lgani sababli qonunni 
buzadilar, o’z qarashlarini maktab, oila va jamoatchilik fikriga qarshi qo’yishga 
harakat qiladilar. O’rtoqlarini qo’rqitish, ruhan azoblash, kattalarning izzat-nafsiga 
tegish orqali rohatlanadilar. Ularda “o’zini ko’rsatish” ishtiyoqi kuchli bo’ladi. 
Bunday ishtiyoqdan pedagoglar unumli foydalanishlari mumkin. Masalan, ularni 
sport to’garaklariga jalb qilish, tadbirlarda tartibni nazorat qilish vazifasini 
yuklash, ijtimoiy mehnat uchastkalarida mas’uliyatli ishlarni topshirish, darsdan 
tashqari vaqtlarda rahbarlik ishlarini berish orqali tarbiyasi qiyin o’smirlarni 
sog’lomlashtirish mumkin. 
2.
Beqaror yoki subutsiz, ya’ni o’z mustaqil fikriga ega bo’lmagan bolalar va 
o’smirlar. Bunday bolalar barqaror axloqiy e’tiqod, ma’naviy his va shaxsiy 
qarashlari shakllanib ulgurmaganligi tufayli ikkilanib turadilar. Ularning kishilarni 
baholash faoliyati favqulodda vaziyatlarga bog’liq bo’ladi. Iroda kuchining 
zaifligi, ma’naviy dunyosidagi beqarorlik, voqea - hodisalarga nisbatan befarqlik 
va tashqi ta’sirlarga tez berilishlik tufayli xulq-atvorida o’zgarishlar kelib chiqadi. 
Bunday bolalarning ko’ngli bo’shligi, xarakteri o’zgaruvchanligi natijasida ba’zan 
huquqbuzarliklar kelib chiqishi mumkin. Bundaylar bilan ishlashda ularni mustaqil 
fikrlashga, o’z-o’zini tanqid qilishga o’rgatish foyda beradi. 
3.
Xususiy kechinmalarga boy bolalar va o’smirlar. Bundaylarda xudbin 
shaxsiy ehtiyoj va istakning kuchliligi yorqin namoyon bo’ladi. Ular ma’naviy 
qashshoqlikni his qiladilar va iztirob chekadilar. Boshqalarga yaxshilik qilishni 
istaydilar, lekin xudbinliklari sababli yaxshilik qilolmaydilar. Bundaylarni 
rahbarlik ishlariga jalb qilish, ijodiy fikrini o’stirish, o’z-o’zini nazorat qilish kabi 
shaxsiy sifatlarni shakllantirishga e’tibor berish lozim. 
4.
Affektiv kechinmali, ehtiroslarga boy, qo’zg’aluvchan, ruhiy beqaror bolalar 
va o’smirlar. Bundaylar jamoada o’z o’rnini topa olmaydilar, doimiy ravishda 
ruhiy iztirobda bo’ladilar, ko’pchilikning nazarida bo’lishni yoqtirmaydigan, 
noaniq sabablarga ko’ra azoblanuvchan bo’ladilar. Bundaylarga oqilona 
maslahatlar berish, affektiv harakatlarning oldini olish, irodaviy sifatlarni 
shakllantirishga doir tadbirlarni ko’proq olib borish maqsadga muvofiqdir. 
“Tarbiyasi og’ir bolalar” bilan ishlashda avvalo ularning bo’sh vaqtlarini mazmunli 
tashkil etish, “ko’ngilochar o’yinlar”da ishtirok etishlariga, be’mani “hordiq 
chiqarish” va ko’cha-ko’yda maqsadsiz yurishlariga yo’l qo’ymaslik lozim. 
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar” bilan ishlashda pedagoglar quyidagilarga e’tibor 
berishlari maqsadga muvofiqdir: 
1.
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar”ning psixologik xususiyatlarini, jumladan, 

---

10 
qiziqishlari, temperament (mijoz)i, xarakteri, irodaviy xislatlarini aniqlab beruvchi 
psixologik testlardan o’tkazish va ota-onalarga tavsiyalar berish. 
2.
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar”ning bo’sh vaqtlarini mazmunli o’tkazishlariga 
amaliy yordam berish masalasini rahbariyat oldiga qo’yish. 
3.
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar”ning ota-onalari bilan hamkorlik ishlarini yo’lga 
qo’yish. 
4.
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar”ni doimiy nazoratga olish. 
5.
“Tarbiyasi qiyin o’smirlar”ni mas’uliyatli ishlarga ko’proq jalb qilish.