Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi

---

Maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi 
 
Shaxrux Uktamovich Uktamov 
[e-mail] 
Xorazm viloyati, Urganch shahri, 30-IDUM 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada maktab yoshidagi bolalalarda jismoniy tarbiya 
dasrlari, ularni tashkil erish mexanizmlar, darslar davomida birinchi tibbiy yordam 
ko’rsatish va boshqa eng muhim mexanizmlar haqida so’z boradi. 
Kalit so’zlar: Jismoniy tarbiya, jismoniy barkamollik, ta’lim-tarbiya, tibbiy 
salomatlik, sog’lomlashtirish, badantarbiya. 
Physical education of school-age children 
Shaxrux Uktamovich Uktamov 
[e-mail] 
Khorezm region, Urgench city, 30-SSGS 
Abstract: This article discusses physical education classes for school-age 
children, the mechanisms for organizing them, first aid during classes, and other most 
important mechanisms. 
Keywords: Physical education, physical fitness, education, medical health, 
wellness, physical education. 
Kichik maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi bola 
shaxsining shakllanish va jismoniy tarbiyalashning umumiy qonuniyatlarini o’rganadi. 
Bu fan umumiy jismoniy tarbiya nazariyasining g’oyaviy va metodologik asoslaridan 
kelib chiqadi va uning muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Jismoniy tarbiya 
nazariyasi o’quvchilarda jismoniy barkamollikni, har tomonlama taraqqiy etgan 
yuksak madaniyat va axloqni tarbiyalash bo’yicha ta’lim-tarbiya jarayonlarini ilmiy 
asosda qurishni belgilaydi. Bu amaliy fan o’qituvchisini boshlang’ich sinf o’quvchilari 
jismoniy barkamolligining vositalari, shakllari va usullari to’g’risidagi bilimlar bilan 
qurollantiradi, unda maxsus va tegishli harakat ko’nikmasi hamda malakalarini 
shakllantiradi. Shunday qilib, jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy tarbiyaning 
umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga ega bo’lib, jismoniy tarbiyalash 
qonuniyatlarini hamda shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonida 
rivojlantirishni boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o’rganadi.
"Science and Education" Scientific Journal
June 2021 / Volume 2 Issue 6
www.openscience.uz
517

---

Shuningdek, umumiy ma’lumotlar, amaliy va ilg’or tajribalarni umumlashtiradi, 
tegishli jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, jismoniy tarbiya jarayonini 
uyushtirishning samarali vositalari va uslublarining maqsadga muvofiq shakllarini 
majmuali ravishda ochib beradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi doimo jismoniy tarbiya 
amaliyotiga tayangan holda taraqqiy qiladi va takomillashadi. Uning metodologik 
asosi ana shu amaliy ilmiy tadqiqot natijalarini o’zlashtirish orqali hamisha boyib 
boradi. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya predmeti qotib qolishi mumkin emas, u 
rivojlanib va mukammallashib boradi. Yosh avlodni ongli, milliy g’ururli, yuksak 
madaniyatli qilib, ya’ni sog’lom, baquvvat, chiniqqan, tadbirkor, o’z xarakatlarini 
yaxshi boshqara oladigan, badantarbiya va sport mashg’ulotlarini sevadigan, har 
qanday vaziyatda ham o’zini tuta biladigan va mustaqil xarakat qila oladigan, xayotda 
faol, ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli qilib tarbiyalash jismoniy tarbiyaning muhim 
vazifasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi boshlang’ich sinflarda har bir yosh 
bosqichidagi bolaning yashirin imkoniyatlari qonuniyatlarini o’rganib va hisobga ola 
borib, jismoniy tarbiyaning butun ta’lim-tarbiya majmuasi, ilmiy asoslangan dasturi 
talablarini (harakat, ko’nikma va malakalar, jismoniy sifatlar, ba’zi sodda bilimlarni) 
ko’zda tutadi.
Ularni o’zlashtirish bolalarning kelajakdagi zaruriy harakat faoliyatlarini tez 
egallash imkoniyatlarini ta’minlaydi. Shu bilan birga, dasturning bolalar tomonidan 
o’zlashtirilishida qatiy izchillikka rioya qilinadi. Bunda bolaning yoshiga nisbatan 
rivojlanish xususiyatlari va hayotining har bir bosqichidagi imkoniyatlari, 
organizmning butun tizimlari (suyak-muskul, yuraktomir, nafas olish va boshqalar) va 
organlari (boshqarish, eshitish, ko’rish, nutq va boshqalar) hisobga olinadi. Jismoniy 
tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalashda muxim komponent hisoblanadi, ayni 
paytda u shu jarayonda aqliy va axloqiy, estetik, mehnat tarbiyasi vazifalarini 
kompleks tarzda hal etadi.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasini uyushtirishning turli shakllari mavjud
1. darslar 
2. sinfdan va maktabdan tashqari ishlar
3. sog’lomlashtirish va badantarbiya tadbirlari 
4. mustaqil xarakat faoliyati va boshqalar
O’qituvchining e’tibori ana shu shakllar orqali, o’z yosh imkoniyatlariga ko’ra 
ongli va faol harakat qiluvchi, o’zini erkin tuta oladigan, o’ziga bo’lgan ishonchni 
namoyon etuvchi, harakat ko’nikmalarini muvaffaqiyat bilan o’zlashtiradigan, hayotda 
uchraydigan qiyinchiliklardan cho’chimay, ularni bartaraf qila oladigan, doimo ijodiy 
izlanishdagi bolani tarbiyalashga yo’naltirilgandir. Jismoniy tarbiya nazariyasi 
jismoniy tarbiya tizimining maqsadi, vazifalari va prinsiplarini o’rganadi hamda 
tarbiyaning boshqa turlari (aqliy, axloqiy, estetik va mehnat) bilan jismoniy 
tarbiyaning qonuniy aloqasini ochib boradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy 
"Science and Education" Scientific Journal
June 2021 / Volume 2 Issue 6
www.openscience.uz
518

---

tarbiya vositalari va ulardan foydalanish shakllarini o’rganishga alohida e’tibor beradi. 
Binobarin, har bir harakatni o’rganish va bolaning asosiy harakat sifatlarini tarbiyalash 
printsiplari hamda uslublarini o’rganishga jiddiy e’tibor jismoniy tarbiya 
nazariyasining muhim qismini tashkil etadi.
JISMONIY TARBIYA TIZIMI 
Quyidagi asosiy tushunchalar 
jismonny tarbiya tizimining 
tarkibini hosil qiladi:
Jismoniy tarbiya tizimi umumiy tarbiya 
tizimining tarkibiy qismidir. Uning g’oyaviy, 
ilmiy, uslubiy dastur-normativ asoslari, 
shuningdek, fuqarolar jismoniy tarbiyasini 
amalga oshiradigan va nazorat qiladigan tashkilot 
hamda muassasalari mavjud. Jismoniy tarbiyaga 
belgilangan bir tizim asosida yondashilsagina 
undan ko’zlangan maqsadlarga, mo’ljallangan 
natijalarga erishish mumkin. Jismoniy tarbiya 
tizimi deganda, jismoniy tarbiya vositalari, 
uslublari, jismoniy tarbiyani tashkil etish va 
o’tkazish shakllari, shu vositalarning jamiyat 
kishisini har tomonlama rivojlantirishdagi 
maqsadlariga mos kelishi tushuniladi. Jismoniy 
tarbiya tizimining paydo bo’lishi va rivojlanishini 
jamiyatning ehtiyoji, moddiy ishlab chiqarish 
darajasining rivojlanishi, jismoniy tarbiyani 
uyushtirish shakllari hamda ilg’or amaliy 
tajribani umumlashtirish kabi tushunchalar 
belgilaydi.
1. Maqsadga qaratilganlik, ya’ni 
jismoniy tarbiyaning maqsad va 
vazifalari tarbiya prinsiplarini 
belgilaydi.
2. Jismoniy tarbiya vositalari: 
jismoniy mashqlar, o’yinlar, sport, 
sayohat va boshqalar jismoniy 
tarbiya tizimining muhim 
unsurlaridir.
3. Pedagogik jarayonda 
qo’llaniladigan vositalar va darsni 
uyushtirish yo’llari (darslarni 
o’tkazish uslublari, jismoniy 
mashqlar, mashg’ulot), mustaqil 
mashg’ulotlar va boshqalar.
4. Jismoniy tarbiyalash maqsadida 
kishilarni uyushtirish. 
5. Jamiyat va davlatning jismoniy 
tarbiya mazmuni hamda natijasiga 
bo’lgan talablarini aks ettiradigan 
darslik va me’yorlar.
JISMONIY TARBIYA TIZIMINING MAQSAD VA VAZIFALARI.
o 
Respublikamizda jismoniy tarbiyaning maqsad va vazifalari O’zbekiston 
Respublikasi qabul qilgan "Jismoniy tarbiya va sport haqida"gi Qonun talablaridan 
kelib chiqadi. Mazkur hujjatda insonni har tomonlama kamol toptirish o’zining aniq 
ifodasini topgan. Jismoniy tarbiya inson jismoniy va ma’naviy kamolotining muhim 
vositasidir, deb belgilab qo’yilgan. Jismoniy tarbiya tizimining asosiy maqsadi ta’lim-
tarbiya jarayonini mukammallash-tirish orqali yosh avlodni jismoniy barkamol, 
e’tiqodli, ma’naviy go’zal, o’z sog’ligi haqida g’amxo’rlik qilishni ijtimoiy burch deb 
biladigan kishi qilib tarbiyalashdan iborat.
Jismoniy tarbiya jarayonida quyidagi muhim vazifalar hal etiladi:
1. Sog’lomlashtirish 
"Science and Education" Scientific Journal
June 2021 / Volume 2 Issue 6
www.openscience.uz
519

---

2. Ta’lim vazifalari 
3. Tarbiyaviy vazifalar 
JISMONIY TARBIYA TIZIMNING UMUMIY PRINSIPLARI
o 
jismoniy tarbiyaning sog’lomlashtirishga yo’naltirilganlik printsipi, shaxsni 
har tomonlama rivojlantirish printsipi, jismoniy tarbiyaning mehnat va harbiy amaliyot 
bilan aloqadorligi printsipi. Printsip- lotincha atama bo’lib, boshlanish ma’nosini 
anglatadi. Nazariya, ta’limot va h.k.ning asosiy poydevori, qonun-qoidasi, ya’ni 
jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fanining ham qonun-qoidalarini ifodalaydi.
Jismoniy tarbiyaning so’g’lomlashtirishga yo’naltirilganlik prinsipi
Jismoniy tarbiya mutaxassislarining bolalar sog’ligini saqlash va mustahkamlash 
ishlaridagi mas’uliyati hamda burchlari sog’lomlashtirishga yo’naltirilganlik 
prinsipidan kelib chiqadi. Jismoniy tarbiya mashg’ulotlari uchun mashqlarni to’g’ri 
tanlash, milliy va zamonaviy o’yinlar hamda mashqlardan samarali foydalana bilish 
bolalarning salomatligiga ijobiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Sog’lomlashtirishga 
yo’naltirilganlik prinsipi doimiy tibbiy pedagogik nazoratni, shug’ullanuvchilarning 
o’z-o’zini nazorat qilishini ko’zda tutadi. 
UMUMTA’LIM MAKTABLARI I-IV SINF O’QUVCHILARINI JISMONIY 
TARBIYALASH DASTURINING TAHLILI.
Umumiy o’rta ta’lim uchun jismoniy tarbiya bo’yicha davlat ta’lim standarti 
(UO’TJTDTS) ta’lim jarayonining sifatiga, ta’lim mazmuniga doir talablarni: 
o’quvchilar tayyorgarligining zarur va yetarli darajasi hamda bitiruvchilarga 
qo’yiladigan talablarni, ta’lim muassasalari faoliyati va jismoniy ta’lim hamda tarbiya 
sifatiga baho berish tartibi va mexanizmlarini belgilab beradi.
Jismoniy tarbiya va ta’lim" kursi umumiy o’rta ta’limda quyidagilardan tarkib 
topadi. 
1. Jismoniy tarbiya darslari- maktabda jismoniy tarbiya va ta’limning asosiy 
shakli. Ularning miqdori Tayanch o’quv rejasida haftasiga 2 o’quv soati hisobidan 
belgilangan 
2. Harakat faoliyatining darsdan tashqari shakllari darsdan oldin o’tkaziladigan 
gimnastika, umumiy o’rta ta’lim darslarida jismoniy tarbiya daqiqalari va pauzalari, 
uzaytirilgan tanaffuslardagi dinamik pauzalar, ko’ngil ochar o’yinlar.
3. Jismoniy mashq mashg’ulotlarning sinfdan tashqari shakllari: sport 
sektsiyalari, fakultativlar, o’quvchilar qiziqishiga qarab ochilgan to’garaklar va 
boshqalar.
4. Umum maktab tadbirlari: bayramlar, sport turlari bo’yicha musobaqalar, 
spartakiadalar, viktorinalar va boshqalar.
5. Mustaqillik mashg’ulotlari: ko’pincha uy vazifalarini bajarish tarzida, BO’SM 
sho’balaridagi mashg’ulotlar, safarlar, o’yinlar va boshqalar.
"Science and Education" Scientific Journal
June 2021 / Volume 2 Issue 6
www.openscience.uz
520

---

6. Mashg’ulotlarning barcha shakllari va turlari haftasiga boshlang’ich sinf 
o’quvchilari uchun 8-10 soat.
7. 5-9 sinf o’quvchilari uchun 10-12 soat harakat rejimini ta’minlab berishi kerak 
8. Belgilangan hajm o’quvchilarning ko’rsatilgan guruhlari uchun yetarli darajada 
zarur va minimal darajada majburiydir.
9. Nosog’lom, jismoniy rivojlanish va tayyorgarligi past darajali o’quvchilar 
uchun maxsus (individual-differentsial) rejim o’rnatiladi. 
10. Jismoniy tarbiyaning barcha vazifalarini muvaffaqiyatli etish uchun maktab 
o’qituvchilar jamoasini, maktabdan tashqari muassasalar xodimlari va ota-onalar 
kuchlarini birlashtirish talab qilinadi.
Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar jismoniy tarbiyasining tashkiliy tizimi 
bo’g’inlari quyidagilar hisoblanadi: 
- haftasiga har bir sinfda 3 marta badantarbiya darsi sifatida o’tkaziladigan 
mashg’ulot - dars tizimi;
- o’quv kun tartibidagi sog’lomlashtirish-badantarbiya tadbirlari
- kuni uzaytirilgan guruhlardagi har kunlik jismoniy mashq mashg’ulotlari;
- o’quv mashg’ulotlarigacha o’tkaziladigan badantarbiya; 
- badantarbiya daqiqalari; 
- uzaytirilgan tanaffuslardagi jismoniy mashqlar; 
- sinfdan tashqari ishlar: badantarbiya to’garaklaridagi mashg’ulotlar, UJT 
guruhlari, sport turlari bo’yicha sho’’balar, sport musobaqalari, ommaviy o’yinlar, 
safar va sayohatlar.
- bolalar va o’smirlar sport maktablari (BO’MS o’quvchilar uylari va saroylari 
maktablardan tashqari muassasalarda badantarbiyani tashkil qilish shakllari;
- ko’ngilli jismoniy tarbiya va sport jamiyatlari (KSJ) sport sho’balarida 
o’tkaziladigan muntazam o’quv-trenirovka mashg’ulotlari va sport musobaqalari;
- yashash joylarida, har xil tipdagi yozgi dam olish oromgohlari; 
- ommaviy sog’lomlashtirish- badantarbiya tadbirlari, bolalarning yozgi dam 
olish oromgohlari kun tartibida ko’zda tutilgan tadbirlar (ertalabki badantarbiya, har 
kunlik cho’milish, joylardagi o’yinlar, safarlar va boshqalar);
- istirohat va dam olish bog’lari bolalar sektori, sport va turistik bazalarda tashkil 
qilinadigan ommaviy o’yinlar, tanlovlar, sport-ko’ngil ochishlar, sayr va safarlar.