Maktabgacha pedag

/


Bolalarning o'zini mehnatga o'rgatish


\





Kattalar mehnati bilan tanishtirish


\


\


/


\


227




Bolalar mehnatining mazmuni «MTMda ta’lim va tarbi­ya dasturi»ning birinchi va ikkinchi kichik guruhlar uchun «Mehnat faoliyati uchun zamin tayyorlash» bo'limida, o'rta, katta va maktabga tayyorlov guruhlarida esa «Mehnat» bo'limida berilgan.
Kattalar mehnati bilan tanishtirish hamma yosh guruhlari uchun «Mashg'ulotlarda ta’lim berish», «Tevarak-atrof bi­lan tanishtirish va ijtimoiy hayot hodisalariga qiziqishni tar­biyalash» bo'limlarida berilgan. Katta va maktabga tayyorlov guruhlari uchun qo'l mehnatining mazmuni «Qurish-yasash» bo'limida berilgan.
Dasturda bolalar mehnatiga mustaqil faoliyat va axloqiy tarbiyaning vositasi sifatida qaraladi.
Kattalar mehnati bilan tanishtirish
Ta’lim-tarbiyaviy ishning mazmuni Maktabgacha ta’lim yo­shidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqa­li ularga kattalarning mehnati ijtimoiy-foydali mehnat bo'lib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to'g'risida tushun­cha berib boriladi. Masalan, o'simliklarni, hayvonlarni parva- rish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to'g'risida bilim va tushunchalar berib boriladi.
Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyida­gi maqsadni ko'zlab ham amalga oshiriladi: kattalar mehna­ti to'g'risida aniq bilim va tasavvurlar berish, mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o'rgatish, mehnatga qiziqish va muhabbat uyg'otish, mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o'rgatish.
Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat:

• 
  har bir kishi mehnatining ijtimoiy mohiyati;
  

228

V.I.Loginovaning olib borgan ilmiy-tadqiqot ishlarida 1'kidlanishicha, bolalarga mehnat tarbiyasi berish uchun ular ehnatva mehnat malakalari to'g'risidagi bilimlar sistemasini zlashtirib olishlari kerak ekan:

1. 
   Mehnat maqsad qo'yish va uning natijasini belgilab olish- m boshlanadi: maqsad - mehnat tasviri.
   
2. 
   Mehnat qilishdan ko'zlangan maqsad bo'yicha kerakli ma- riallarni tanlab (ajratib) olish.
   
3. 
   Materialni ishlash uchun kerakli asboblarni tanlab (ajra-
   

2. 
   olish.
   

4. 
   Natijaga erishish uchun mehnat harakatlarini bajarish.
   

Bu sistemani quyidagi sxemada keltirish mumkin: maqsad,
ehnatni tanlash, materialni tanlash, mehnat faoliyati - ehnat quroli, mehnat natijasi.
Shunday qilib, maktabgacha yosh davrida mehnat faoli- iti shakllantiriladi. Pedagog rahbarligida mehnatning ijti- oiy sabablarini hamma muhim tomonlari shakllanadi. Katta- r mehnati va uning ijtimoiy ahamiyati to'g'risidagi bilimlar zlashtirilib olinadi.
Maktabgacha taiim yoshi davrining o'ziga xos tomonlari- m yana biri bolalar mehnatining o'yin bilan bogiiqligidir.
O'yin jarayonidagi biror harakat doimo biror mehnat jara- >nini aks ettirishga yo'naltirilgan boiadi. Ikkinchi tomondan, ehnat jarayonini bajarishda uni o'yin shakliga aylantirishadi, asalan, barglarni zambillarda tashishadi, mashinalarda yu- shadi.
Shu bilan birga o'zining xususiyati, mazmuni, yuzaga ke- ;h sababiga ko'ra mehnat va o'yin bir-biridan farq qiladi. ehnatda maqsad qo'yiladi, uni amalga oshirish, natijasiga ishish uchun shart-sharoit yaratiladi, vositalar izlab topila-

1. 
   O'yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid iladi. O'yinda mehnat singari biror aniq natijaga erishilmay-
   

1. 
   ammo u mehnat kabi bolalarga quvonch bag'ishlaydi, ular ‘zlarida qoniqish hissini sezadilar. O'yinda bola o'z o'ylaganini ivojlantirishi yetakchi rol o'ynaydi, mehnatda esa natijaga
   

225




Tarbiyachi bolalarni o'z faoliyatlarini taxminiy rejalashtirib lishlariga o'rgatish va ular faoliyatiga rahbarlik qilishi lozim.
Shunday qilib, butun bog'cha yoshi davrida mehnat va o'yin 'zaro bog'liq holda kechadi, biroq har qanday holda ham bola- jr mehnatin i o'yinga aylantirish, ularning farqini ishlab chiqa- ish noto'g'ri bo'lar edi. Tarbiyachilar va ota-onalar ta’sirida as- a-sekin bolalar mehnati o'z vazifasi, mazmuni, metodi va tash- :il etilishi bilan mustaqil faoliyat sifatida ajratib boriladi.
Mehnatda uning beradigan samarasi faoliyatning majburiy, arkibiy qismi hisoblanadi. Ammo bolalar bilan olib boriladi- an tarbiyaviy ishda mehnat natijasiga bolalarda mehnatga avas hissini tarbiyalash uchun yordam beradigan pedagogik mil deb qarash kerak.
Mehnatda natijaga erishishda, mehnat malakalarini shakl- intirishda pedagogning va bolalar o'rtoqlarining bahosi va 'ziga-o'zi baho berish katta ahamiyatga ega. Bolalar yasagan uyumlari o'yin va mashg'ulotlarda qo'Hanilsa, ular o'zlari ya- ayotgan buyumlar yanada sifatli bo'lishiga intiladilar.
Maktabgacha ta'lim yoshi davrida bolalarning yoshi lg'ayishi bilan mehnat sabablari ham o'zgarib boradi. Mu- axassislarning olib borgan ilmiy izlanishlari natijasi shu- i ko'rsatadiki, bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish rqali ular kattalardan mehnatning ijtimoiy sababini ancha er­a o'zlashtirib olar ekanlar.
Lekin ular biron ishni mustaqil bajarganlaridagina o'z lehnatlari boshqalar uchun foydali ekanligini ongli ravish- a bilib oladilar. Masalan, onalar va buvilar uchun 8-mart- ;a sovg'a tayyorlash, kichiq guruh bolalari maydonchasini ig'ishtirishga yordamlashish, yirtilgan kitoblarni yamab be- ish, konsert va teatr qo'yib berish va boshqalar bolalardagi riehnatning muayyan natijasiga intilish uyg'otadi, faoliyatning imoiy sabablarini anglatib, mehnatga havasini, ishni baja- shda bolalarning o'z oldilariga qo'yadigan talablarini oshira-


224

• 
  mehnat ahli o'rtasidagi ijobiy o'zaro yordam berish muno­sabati;
  
• 
  har qanday kasb ham muhim ekanligini tushuntirish,
  

Mehnat faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bilan tanishti-
rish:

1. 
   mehnatning maqsadi, uning ijtimoiy ahamiyati;
   
2. 
   materiallarni tanlash [mehnat materiallari);
   
3. 
   jihozlash (mehnat faoliyati uchun zarur boigan asboblar- ni tayyorlab olish);
   
4. 
   mehnat jarayoni (maqsadga erishish uchun bajariladigan mehnat harakatlari);
   
5. 
   natija-mehnat mahsuli.
   

MTM dasturiga binoan har bir yosh guruhidagi bolalar kat­talar mehnati to'g'risida quyidagi bilim va tasavvurlarni egal­lab olishlari lozim:
Kichik guruh:

1. 
   Ayrim kasb egalarining mehnat jarayoni.
   
2. 
   Mehnat jarayonidagi mehnat harakatlari.
   
3. 
   Mehnat jarayonini amalga oshirish uchun kerakli materi- allar.
   
4. 
   Maium bir mehnat jarayonini bajarish uchun jihozlar.
   
5. 
   Mehnat natijasi.
   
6. 
   Kishilar mehnatining ijtimoiy ahamiyati.
   

O'rta guruhda mehnat to'g'risida qo'shimcha tasavvur va bilimlar beriladi:

• 
  Harakat sifati haqida.
  
• 
  Kishilarning mehnatini yengillatuvchi moslamalar.
  
• 
  Kishilarning mehnatga muhabbati.
  

Katta va maktabgacha tayyorlov guruhida yana yangi tasav­vur va bilimlar beriladi:

1. 
   Kishilar mehnatini yengillatadigan mashina va me- xanizmlar to'g'risida.
   
2. 
   Kishilar mehnati jamoa xarakterida ekanligi to'g'risida.
   
3. 
   Jamoa mehnati jarayonida kishilarning o'zaro munosa­batlari to'g'risida.
   

229

4. 
   Mehnat qahramonlari, xalqimizning mehnat an’analari haqida.
   

Kattalar mehnati bilan tanishtirishning vosita va metodlari MTM da bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish har xil tashkiliy yo'llar va metodlar orqali amalga oshiriladi.
Birinchi yo'l - ekskursiya, mashg'ulot, maqsadli sayrlar orqali bolalarni kattalar mehnatiga yaqinlashtirish. Bunda ku­zatish, kino va diafilm, diapazitiv, teleeshittirish, badiiy adabi- yot, ko'rgan va eshitgani to'g'risida suhbat, tarbiyachi va bo­lalarning hikoyalari. Tarbiyachining hikoya va tushuntirishi, didaktik o'yinlar kabi turli-tuman metodlardan foydalaniladi.
Ikkinchi yo'l - mashg'ulot va mashg'ulotdan tashqari vaqt- larda kattalar mehnatini bolalarga yaqinlashtirish. Gigiye­nik va pedagogik jihatdan mumkin bo'lgan ishlarni (binoni tozalash, idish yuvish, yuvilgan kirlarni dazmollash va tax- lash, bayram kiyimlarini tikish, bolalar bilan o'yin, mashg'ulot uchun kerakli materiallarni tayyorlash va boshqalar) bolalar oldida bajarish. Kuzatish, ko'rsatib tushuntirish, suhbat, tar­biyachining so'zlab berishi va shunga o'xshash materiallardan foydalaniladi. Kuzatishdan keyin bolalar bilan shunga o'xshash mehnat turlarini tashkil etish maqsadga muvofiq bo'lar edi: kutubxonaga borib kelgandan keyin yirtilgan kitoblarni ya- mash, modalar atelyesiga borib kelgandan keyin qo'g'irchoqqa kiyim tikish va hokazolar.
Uchinchi yo'l - bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlari. Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnat- lari har xil bo'lishi mumkin (xona o'simliklarini yuvish, poliz- da ko'chat yoki urug'larni ekish uchun jo'yaklar tayyorlash, bi- noning ichini tozalash va h.k.).
Bolalarning kattalar bilan birgalikdagi mehnatlarini tashkil etish shakllari ham ish mazmuniga qarab har xil bo'ladi:

1. 
   Asosiy ishni kattalar bajarishadi, bolalar qo'llaridan kel- ganicha yordam beradilar.
   
2. 
   Tarbiyachi ishni boshlab beradi, qolganini bolalar o'zlari mustaqil davom ettirishadi.
   

230

3. 
   Kattalar boshlab beradi, bolalar davom ettiradi, keyin esa bolalar va kattalar birgalikda bajarishadi.
   

Bolalar kattalar bilan birgalikda mehnat qilishlari orqali mehnat malaka va ko'nikmalarini tez va oson egallab oladilar, ularning kattalar mehnati to'g'risidagi bilimlari boyiydi, bun­day mehnat bolalarga quvonch bag'ishlaydi.
Bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishda hamma metod va vositalardan keng ravishda foydalaniladi.
Shunday qilib kattalar mehnati bilan tanishtirish bolalar mehnat va axloqiy tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Xilma-xil mehnat turlarining vujudga kelishi


Mehnat qilish muntazam tarzda bo'lib, unda hamma bola­lar ishtirok etsa va kattalar mehnati bilan tanishtirib borilsa, u tarbiya vositasiga aylanadi.





O'z-o'ziga xizmat qilish. Bu bolalar mehnatining bir tu- ri bo'lib, unda bolalar ilk yoshidan boshlab mustaqil ovqat- lanishga, yuvinishga, kiyinish va yechinishga, o'yinchoqlarni yig'ishtirib qo'yishga o'rgatiladi. O'z-o'ziga xizmat qilish ja­rayonida bolalarda mustaqillik, ma’lum maqsad bilan harakat qilish kabi sifatlar shakllanadi, bolalar qo'llaridan kelgan ish- ni o'zlari bajarishga o'rganadilar. O'z-o'ziga xizmat bolalarda


231




oddiy mehnat turlariga nisbatan qiziqish uyg'otadi, batartib- likka, intizomli bo'lishga, xulq-odobga o'rgatadi.
Bolalar xo'jalik-maishiy mehnatga MTMda va oilada jalb eti­ladi. Uning mazmuni har xil bo'ladi: xona va MTM maydoncha- sini yig'ishtirish, stolni bezatish va stoldagi idish-tovoqlar- ni yig'ishtirish, choy idishlarini, qo'g'irchoq kiyimlarini, may­da narsalarni yuvish, mashg'ulotga kerakli materiallarni tay- yorlab qo'yish, mashg'ulotdan keyin stol ustidagi narsalarni yig'ishtirib olish va hokazo.
Tabiatdagi mehnat bolaning har tomonlama rivojlanishi­da muhim ahamiyatga ega bo'lib, o'simlik va hayvonlar, yil fasllari, jonsiz tabiat to'g'risidagi bilimlar manbayi, bolalarda mehnatsevarlikni, tabiatga ehtiyotkorlik munosabatini tarbi­yalash vositasidir, shu bilan birga bolalar mehnatning bu tu- ri orqali tuproqni ekishga tayyorlash va o'g'itlash, ko'chatni o'tkazish, o'simlik va hayvonlarni parvarish qilish kabi bir qan- cha mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Mehnat­ning asosan ochiq havoda tashkil etilishi bolalar organizmini chiniqtiradi, ularning sog'ligini mustahkamlaydi.
Qo'l mehnati - mashg'ulot, o'yinlarga mehnat faoliyati uchun zarur bo'lgan o'yinchoq va qurilmalarni tayyorlash bo'yicha bolalar mehnatidir (qog'oz qiyqimlarini tashlash uchun, o'simliklar urug'i uchun qutichalar, qo'g'irchoq kiyimlari, qal- poqchalar, niqoblar va shunga o'xshash narsalar tayyorlash],
Qo'l mehnatini bajarish orqali bola natijaga erishadi nar­sa, buyum vujudga keladi. Bolalar yopishtirish, bo'yash, qirq- ish, arralash, mix qoqishni, tikish va shunga o'xshash oddiy mehnat malaka va ko'nikmalarini egallab oladilar. Ularda ijod- korlik, topog'onlik, zehnlilikxislatlari o'sadi.
Bolalarda mehnat faoliyatini shakllantirish. Mehnat faoliya­ti har xil mehnat jarayonlaridan tashkil topgan, har xil mehnat turlarini birlashtiruvchi keng tushunchadir. Mehnat jara- yoni-mehnat faoliyatining o'ziga xos bir bo'lagi bo'lib, uning tarkibida esa mehnat faoliyatining hamma tarkibiy qismlari, mehnatning maqsadi, material va mehnat qurol-aslahalari, bi-


232




ron natijani yuzaga keltirish maqsadiga erishish uchun sarf qi­lingan barcha mehnat harakatlari, mehnat sabablari va mehnat mahsuli yaqqol ko'zga tashlanadi.
Mehnat faoliyatini egallash - bu birinchi navbatda mehnat jarayonini uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda egallab olishdir. Shunga qarab bolalarning mehnat tarbiyasi vazifalari belgilanadi va ular quyidagilardan iboratdir:

1. 
   Bolalarni bo'lajak mehnat faoliyati oldidan maqsad qo'yishga o'rgatish.
   
2. 
   Mehnat jarayonini, mehnat faoliyatini rejalashtirib olish­ga o'rgatish.
   
3. 
   O'z ish joyini tayyorlab olishga, mehnat madaniyatiga o'rgatish.
   
4. 
   Mehnat malakasi va ko'nikmalarini o'rgatish.
   
5. 
   Bajarilgan mehnatning natijasi, sifati va ahamiyati, qan- cha vaqtda bajarilganligiga qarab o'zining va boshqalarning ishini to'g'ri baholashga o'rgatish.
   
6. 
   Mehnat faoliyati sabablarini shakllantirish.
   
7. 
   jamoa mehnat faoliyati vaqtida bolalarda ijobiy munosa­batlarni shakllantirish.
   

Maqsad qo'yish. Maqsad qo'yish kattalar taklif etgan maqsadni qabul qilishdan boshlab to o'zi mustaqil maqsad qo'yadigan bo'lguncha rivojlanib boradi (o'simlikka suv qu- yishdan to uni o'stirguncha). Bolalarning o'z oldilariga maqsad qo'yib ish bajarishlarini rivojlantirishlari uchun quyidagilarga rioya qilish zarur:

1. 
   Bolalar mehnat qilishdan ko'zlangan maqsadni tushunib yetishlari kerak (nima uchun u yoki bu ishni bajarishlari kerak, undan ko'zlangan natija nima?];
   
2. 
   Kutilgan natijani rasm, qurilma va shunga o'xshashlar tarzida ko'rsatmali tasavvur eta bilish;
   
3. 
   Ishning mo'ljallangan vaqtda bajarilishi;
   
4. 
   Bolalar kuchi yetadigan ishlarni qilishi (masalan, ko'chat o'tkazish, o'simlikni sug'orish, ularni parvarish qilish va hoka- zo) kerak.
   

233




Bola o'z mehnatidan maium bir natijaga ega boiishni ang­lab yetgan taqdirdagina u mehnat faoliyatining maqsadini mustaqil belgilaydi va ishtiyoq bilan mehnat qiladi.
Mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olish - Maktab­gacha taiim yoshidagi bolalar mehnati jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Agar bola mehnat harakatlarini bil- masa, u hech qachon mehnat natijasiga erisha olmaydi. Bola­lar mehnat malakalari va ko'nikmalarini egallab olganlarida- gina mehnat jarayonini bajonidil bajaradilar. Masalan, tikishda ipni oichab kesib olish, ninaga o'tkazish, uchini tugish, tikish; o'yinchoq yasash uchun egish, bukish, taxlash, burchaklarini bukish, qirqish, tikish kabi mehnat harakatlarini egallab olish- lari kerak bo'ladi. Bu ish harakatlarini maium tartib bilan ba­jarish uchun har bir bola o'z mehnat faoliyatini rejalashtirib ola bilishi kerak.





Avvaliga mehnat faoliyatini rejalashtirib olishni bolalarga _: tarbiyachi o'rgatadi: mehnat maqsadini tushuntiradi, kerakli materiallarni, mehnat qurollarini tanlaydi va uni har bir bola oldiga tayyorlab beradi va bolalarga mehnat faoliyati jarayoni­ni qanday tartibda bajarish kerakligini tushuntiradi.
O'rta va katta guruhlarga borganda bu harakatlarni mus­taqil bajarishga o'rgatadi. Bunining uchun bolalarga quyidagi savollar bilan murojaat qilib boradi:


234

1. 
   Biz nima qilamiz?
   
2. 
   Buning uchun nima qilishimiz kerak?
   
3. 
   Ishimiz uchun nimalar, qanday materiallar, qanday ish qurollari kerak?
   
4. 
   Bu material va ish qurollaridan foydalanish qulay bo'lishi uchun ularni ish o'rnimizda qanday joylashtirishimiz kerak?
   
5. 
   Ishni nimadan boshlab, qanday davom ettirishimiz ke­rak? (savol mehnat oddiy va murakkabligi, mazmuniga qarab bir necha marta takrorlanishi mumkin).
   
6. 
   Ishni qanday tugatamiz?
   

Mehnat faoliyatini rejalashtirib olishga o'rgatish mehnatni sifatli bajarishga va mehnat madaniyatiga o'rgatadi.
Natija - mehnat faoliyatining muhim tarkibiy qismi bo'lib, uni bolalar ongli ravishda anglab yetishlari kerak.
Natijaga erishish bolalarda mehnat qilish odatini, mehnat- sevarlikni tarbiyalaydi, mehnat harakatlarini sifatli bajarish­ga o'rgatadi.
Mehnatning sababi, ya'ni bola nima uchun mehnat qilishini bilishi kerak. Bu quyidagi shart-sharoit ta'sirida rivojlanadi:

1. 
   Bolalar mehnatidan keladigan natijani va uning ijtimoiy mohiyatini bilishlari kerak.
   
2. 
   Bolalar yasagan buyumlardan MTMda, oilada foydalanish kerak.
   
3. 
   Bolalarning ijtimoiy-foydali mehnatini amaliy jihatdan tashkil etish.
   
4. 
   Bolalar mehnatining natijasini, uning boshqa kishilar uchun foydasini baholash.
   

Shunday qilib, mehnat jarayonining undagi tarkibiy qismlar bilan egallab olinishi maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar mehnat faoliyatining boshlanishi hisoblanadi.
MTMda mehnatni tashkil etish shakllari. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mehnatining asosiy shakllari quyidagi- lardan iborat: o'z-o'ziga xizmat qilish, topshiriqni bajarish, yakka tartibdagi mehnat, navbatchilik, qo'l mehnati bo'yicha mashg'ulotlar, jamoa mehnati, o'z-o'ziga xizmat, topshiriqni


235




bajarish, Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar mehnat faoli­yatining boshlang'ich shakli hisoblanadi.
O'z-o'ziga xizmat qilish bolalar mehnatining shakli sifati­da yosh guruhlarida tashkil etiladi. U kun tartibidagi uyqu va sayrdan oldin va keyingi jarayonlar: ovqatlanish, kiyinish va yechinish, kiyim va badanni toza tutish bilan uzviy bogiiqdir. (Bu mavzu «Jismoniy tarbiya» bobida batafsilroq yoritilgan.)
Yosh guruhlarida topshiriqdan foydalaniladi: uyakka tartib­da va guruhiy bo'lishi mumkin. Kichkina guruhlarda bolalar­ga uncha murakkab bo'lmagan va qisqa muddatli topshiriqlar beriladi: «O'yinchoqni, kitobni, stulni olib kel, o'rniga olib borib qo'y, tushki ovqat uchun stol ustiga qoshiqlarni qo'yib chiq». Bunday topshiriqlarni ayrim bolalar guruhdan tashqari joylar- da ham bajarishlari mumkin.
O'rta va katta guruhlardagi bolalarga beriladigan topshiriq­lar ancha murakkab bo'lib, ular endi xonadan tashqarida baja­rishga moijallangan va ikkinchi bir kishiga murojaat qilish bi­lan bog'langan bo'ladi, masalan, boshqa guruhning tarbiyachi- siga, enagaga, shifokorga, hamshiraga murojaat qilish va hoka-
Bu guruhlarda topshiriqlar 2-3 boladan tashkil topgan kichik guruhlar tomonidan bajarilishi mumkin (o'yinchoqlarni yig'ishtirish, gullarga suv qo'yish, to'kilgan barglarni terib, te- gishli joyga olib borib tashlash kabi).
Maktabga tayyorlov guruhida beriladigan topshiriqlar yana ham murakkablashadi. Bunday topshiriqlar endi javobgarlikva boshqa kishilarga mehribonlarcha munosabatda bo'lish hissi- ni shakllantirish bilan bog'liq bo'lishi mumkin: kichkina guruh bolalarini sayrga chiqishdan oldin, uyqudan keyin kiyinishiga yordam berish; ularning stolini tushlik ovqatga tayyorlab be­rish, enagaga toza sochiqlarni osishga, toza choyshablarni olib kelishga yordamlashish va hokazo.
Topshiriq uzoq vaqt bajarilishi mumkin. Masalan, maium bir gul yoki bir qancha gullar bir hafta davomida parvarish


236




qilinishi yoki bu ish yanada uzoqroq cho'zilishi mumkin (biror o'simlikni ekish va o'stirish).
Tarbiyachi bolalarning topshiriqni bajarishlariga rahbar­lik qilish bilan ham axloqiy, ham mehnat tarbiyasining muhim tomonlarini amalga oshiradi, mehnatda qatnashish istagini, o'rtoqlariga g'amxo'rlik va e’tibor bilan qarash ruhini singdira- di, bolalarni tengdoshlari va kattalar bilan o'zaro xushmuoma- la bo'lishga odatlantiradi, topshirilgan ishda burch va javob- garlikni sezish hissini, natijaga erishishda sabotlilikni tarbiya­laydi.
Navbatchilik - bu jamoa uchun mo'ljallangan mehnat faoli­yatining shakli bo'lib, u majburiy tartibda bajariladi. Bolalar­ning navbatchiligi ikkinchi kichik guruhda yil oxiridan (oshxonada) boshlanadi.





Barcha bolalarning mehnatda doimiy ishtirok etishlarini ta’minlash uchun navbatchilikning xilma-xil turlari uyushtiriladi: oshxonada (hamma yosh guruhlarida), mashg'ulotga tayyorlanishda (o'rta guruhdan boshlab), o'simlik va hayvonlarni parvarish qilishda (katta va maktabga tayyorlov guruhlarida).
Ikkinchi kichik guruhdagi bolalar oshxonada navbatchilik qiladi. Birdaniga 4-5 bola navbatchilik qilishi mumkin, har bir bola 1-2 stolni bezatadi. Katta va tayyorlov guruhlarida bolalarning vazifalari kengayadi. Nonushta va tushlik ovqatga, kech tushki va kechki ovqatga dasturxon tuzatish, ovqatlanib bo'lingandan keyin idish-tovoqni ovqat tarqatiladigan


237




stolga yig'ishtirish, stollar ustini tozalab olish, enagaga choy idishlarini yuvishda yordam berish shular jumlasidandir. Bu yoshdagi bolalar ikkitadan navbatchilik qilishadi, ammo har bir bolaning ish hajmlari ko'payadi.
Mashg'ulotlarga tayyorgarlik bo'yicha navbatchilik qilish o'rta guruhda - bolalar oshxonada navbatchilik qilishni bilib olganlaridan keyin kiritiladi. Bu navbatchilar stol va stullarni, mashg'ulotga kerakli materiallarni, qo'llanmalarni mashg'ulot­ga tayyorlaydilar va xonani tartibga soladilar.
Katta guruhdan boshlab bolalar tabiat burchagida navbatchilik qila boshlaydilar. Navbatchilikning bu turi ham tarbiyaviy, ham ta'limiy ahamiyatga ega.
Navbatchilikning bu turida ham bolalar ikkitadan tayinlanadi: biri o'simliklarni parvarish qilsa, ikkinchisi jonivorlarga qaraydi. Ulardan qaysibiribo'sh qolsa, ikkinchisiga yordam beradi.
Navbatchilikning hamma turi yaxshi tashkil etilganda foydali bo'ladi. Navbatchilikni boshlashdan oldin «Biz navbatchilik qilamiz» degan mavzuda mashg'ulot o'tkazish mumkin. Masalan, tabiat burchagida navbatchilikni boshlash­dan oldin tarbiyachi mashg'ulot o'tkazib, bolalarni tabiat burchagida nimalar borligi, o'simlik va hayvonlarni qanday parvarish qilish haqida suhbat o'tkazadi. Tarbiyachi tabiat burchagida yashovchilarni har kuni va to'g'ri boqish, o'simliklarni sug'orish va yuvish, qurigan shoxcha barglarini qirqish kabilarga diqqatni jalb etadi, ish usullarni tushuntiradi.
Tarbiyachi bolalarni o'simlik va hayvonlarni kuzatishga, o'zgarishlarni aniqlab borishga, burchakdagi o'simlik va hayvonlarga g'amxo'rlik bilan munosabatda bo'lishga, ularda yuz beradigan o'zgarishlarni ko'ra bilish va ular to'g'risida so'zlab berishga o'rgatadi. Yozda navbatchilarga ertalab gulpushtalarni sug'orish, guldasta tuzash, gul solingan guldonlar suvini almashtirish topshiriladi.


238




Maktabga tayyorlov guruhi bolalari hayvonlarga ovqat berish vaqtini, miqdorini, ovqatni mustaqil tayyorlashni, kataklarni tozalashni bilishlari kerak.
Navbatchilarning vazifasi va bajargan ishining sifati nazorat qilib boriladi. Bunday nazoratda bolalarning o'zlari qatnashsalar yana ham yaxshi bo'ladi.
Ba'zan navbatchilarning ish natijalari bolalarning uyga ketar oldidan muhokama qilinadi. Tarbiyachi bolalarga: bugun navbatchilar o'z vaqtida keldimi? Ular hamma ishni qilishdimi? Nonushtaga, tushlik ovqatga stol to'g'ri tuzatildimi? Navbatchilar hamma narsani vaqtida bajarib, o'ynashga ham ulgurdilarmi? Kim yaxshiroq va chiroyli bajardi? kabi savollar beradi va ular ishini baholaydi. Navbatchilar har kuni almashtirib turiladi, bu har bir bolaning navbatchilikning har xil turlarida qatnashishiga va turli mehnat malakalarini egallab olishiga imkon yaratadi.
Navbatchilik ishlari bolalarning sog'lig'iga zarar yetkazmay- digan (suyuq ovqatlarni, choyni bolalar tarqatmaydilar, og'ir narsalarni bolalar ko'tarmaydilar va hokazo) qilib tashkil etilishi kerak. Navbatchilik uchun hamma kerakli jihozlar bo'lishi lozim, bolalar ulardan mustaqil, ehtiyotlik bilan foydalanishga, ishdan keyin joyiga yig'ishtirib qo'yishga o'rgatiladi.
Ayniqsa, navbatchilarni guruhlashga e’tibor berish juda muhimdir: passiv bolalarni faolroqlari bilan, navbatchilikni endi boshlagan bolalarni tajribali bolalar bilan birga tayinlash kerak. Lekin bunda faol bolalarning passiv bolalar ishni bajarishlariga yo'l qo'ymaslik darkor. Navbatchilarni tanlash va tayinlash har xil bo'lishi mumkin: bolalarning xohishiga qarab stollar bo'yicha, ro'yxat bo'yicha, sekin-asta navbatchilik galini bolalar o'zlari eslab qoladilar va shu tartib bilan borishini nazorat qilib boradilar.
Navbatchilarning borligi boshqa bolalar hamma ishdan ozod bo'lishini bildirmaydi, ovqatni yeb boigan har bir bola o'zining idishini stol ustiga taxlab qo'yadi, salfetkani ham maium


239




joyga qo'yishadi, stol ustidagi uvoqlarni maxsus cho'tka bilan idishga yig'ib olishadi. Mashg'ulotdan keyin ham shu hoi takrorlanadi; har bir bola o'zining qalamini qalamdonga solib qo'yadi, o'z mo'yqalamlarini yuvib, qiyqimlarni yig'ishtirib qo'yishadi va h.k. Eng muhimi - bolalarda o'zaro mehr- muhabbatni tarbiyalash, bir-biridan qo'lidan kelgan yordamini ayamaslikka o'rgatish kerak. Bularning hammasiga tarbiyachi rahbarlik qiladi.
Bolalarning mehnat tarbiyasini tashkil etish shakllaridan yana biri qo'l mehnati bo'yicha mashg'ulotdir. Bilim va malaka birinchi marta berilayotgan bo'lsa va tushuntirish hamda barcha bolalarga yaqqol, ko'rgazmali qilib ko'rsatishni talab etgan hollarda ana shunday mashg'ulotlar o'tkaziladi.
Bolalarning jamoa mehnati dastlabki jamoachilik asoslarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega. Jamoa mehnatida birgalikda harakat qilish, o'zaro yordam, shu bilan birga mehnat taqsimoti ham mujassamlashgan bo'ladi. Bunda mehnat yutuqlaridan birgalikda quvonadilar, ish yaxshi chiqmasa birgalikda qayg'uradilar.
Mehnatda bolalarning birlashishlari tarbiyaviy vazifaga qarab har xil shaklda bo'ladi. «Yonma-yon mehnat»da hamma bolalar bitta ishni bajaradilar, ammo har bittasi o'sha umumiy ishning bir qismini bajaradi (bittasi mo'yqalamlarni yig'ishtiradi, boshqasi bo'yoqlarni va h.k.). Ishning bunday tashkil etilishi bolalarni mehnat malakalariga o'rgatishda ham, ularning ishini nazorat qilib turishda ham o'ng'aylik tug'diradi.
«Umumiy mehnat»da har bir bola o'z ishini bajaradi, ammo oxirida hamma qatnashuvchilar mehnati umumlashtiriladi (har bir bola xamirdan uzib olib pechene yasaydi va u bitta idishga solib pishirishga qo'yiladi, pishgandan keyin bitta idishga solib bolalar mehmon qilinadi). Yoki hamma bolalar guruh xonasini yig'ishtirishadi - har bir bola biron ishni bajaradi, yig'ishtirib bo'lingach, natija bitta qilib yakunlanadi. (hamma yaxshi ishladi, shuning uchun guruh xonasi toza, saranjom-sarishta, chiroyli bo'lib qoldi).


240




Birgalikdagi mehnat quyidagicha tashkil etilishi mumkin: masalan, xonani yig'ishtirishda bolalarning bittasi o'yinchoq- larni yuvadi, ikkinchisi artadi, uchinchisi o'yinchoq tokchasini tozalaydi va unga o'yinchoqlarni teradi. Yoki tabiatdagi mehnatda bittasi tuvaklarga qum va tuproqlarni soladi, ikkinchisi urug' yoki ko'chatni o'tkazadi, uchinchisi joyiga olib borib qo'yadi. Bu yerda bolalarning ish harakatida o'zaro mutanosiblik bo'lishi, ya’ni har bir bola bir xilda chaqqonlik bilan harakat qilishi kerak, buning natijasida maium mehnat munosabatlari yuzaga keladi. Bunday vaziyatda tarbiyachining bolalar o'rtasida to'g'ri munosabat o'rnatishga qaratilgan bevosita rahbarligi zarur.
Bunday rahbarlik, ma'lum izchillikda amalga oshiriladi.
Tarbiyachi bolalarga bir necha kishilar birgalikda biron ishni bajarayotganligini, ularning ishi bir-biriga bevosita bogiiqligini, ulardan har biri umumiy ishning biron qismini bajarayotganini, ish qanday izchillik bilan amalga oshirilayot- ganini tushuntiradi (buning uchun tushuntirish, hikoya qilib berish, bolalar badiiy adabiyotidan foydalanadi).
Bolalarning kichkina guruhi bilan ularning birgalikdagi mehnatini tashkil etish. Bunday mehnat ertalab, sayr paytlarida tashkil etiladi.
Bolalarning mehnat faoliyatini rejalashtirganda tarbiyachi uni mehnat jarayonida amalga oshiriladigan tarbiyaviy vazifalariga ko'ra belgilaydi.
Bolalar bog'chasida mehnat tarbiyasining shart-sharoitlari. Bolalar bog'chasida mehnat tarbiyasining vazifasi va mazmuni­ni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun kerakli shart-sharoit- lar yaratilishi kerak. Bolalar mehnati uchun joy va vaqt, gigiyenik shart-sharoityaratilmog'i lozim. Ozodalik, toza havo, kerakli darajadagi yorug'lik, mehnatning bolalar imkoniyatiga muvofiq bo'lishi, mehnat vaqtini bolalar yoshiga qarab to'g'ri belgilash (kichikyoshli bolalar uchun 10-12 daqiqa, katta guruh bolalari uchun 15-20 daqiqa), bolalar harakatlarini almashtirib turishni ham e'tiborga olish kerak.


241




Mehnat bolalarga quvonch bag'ishlaydigan qilib rejalashtiri- lishi lozim. U ma'lum izchillik bilan amalga oshirib borilishi kerak.
Mehnat qilishlari uchun hamma bolalarga yetarli miqdorda kerakli qurollar, asboblar bo'lishi, ular bolalarning yoshiga, imkoniyatiga mos kelishi, o'zlari mustaqil foydalanadigan qilib joylashtirilishi kerak. Navbatchilar uchun fartuklar, qalpoqcha, qo'lqopcha, idish yuvish uchun klyonkadan fartuklar zarur. Ovqat tayyorlash uchun kichikroq pichoqlar, tarelkalar, o'qlovchalar, xamir qorish uchun tog'orachalar, shaklchalar kerak bo'ladi. Xonani tozalash uchun toza latta, kichikroq tog'oracha, stoldan uvoqlarni yig'ib olish, polni supurish uchun cho'tkalar, axlatni yig'ib olish uchun xokandozlar kerak. Kir yuvish uchun tog'ora, chelakchalar, kichkina dazmol taxtasi, kiyim tozalash uchun cho'tka, supurgi, tikish uchun tugmachalar solingan quticha, ip, nina, mato parchalari, o'yinchoqlarni yasash va singanlarini, buzilganlarini tuzatish uchun maxsus stol yoki taxtacha, bolg'achalar, mixlar, qisqich, yaxshi randalangan taxtachalar, karton, ip, arqon, tashlandiq materiallar, gugurt qutilari, konfet, atir qutichalari, ipdan bo'shagan g'altaklar va hokazolar zarur. Guruh xonasidagi tabiat burchagida, MTM hovlisidagi polizda, gulzorda ishlash uchun belkurak, xaskash, supurgi, kichkina zambilchalar, chelakchalar, leyka, savatchalar kerak bo'ladi. Barcha buyum ishlatib bo'lingandan keyin tozalab joyiga qo'yiladi.
Bolalarga to'g'ri mehnat tarbiyasi berishda kattalarning bir-biri bilan o'zaro do'stona munosabat bilan hamkorlikda ishlashlari ijobiy natija beradi.
Mehnat tarbiyasi masalalari MTMning yillik rejasida aks ettiriladi va tarbiyachilarga mehnat tarbiyasini to'g'ri rejalashtirish va amalga oshirilishida yordam beradi.
MTMda mehnat tarbiyasini to'g'ri tashkil etish va unga rahbarlik qilish yosh avlodni har tomonlama tarbiyalash vazifalarini amalga oshirishga yordam beradi.


242