Maktabgacha pedag

⁶ «Pedagogika» fanidan izohli lug’at. -Т.: 2010. 534-535 betlar.


126





uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib qo'yilgan zaminga, taqlid qilishga ham bog'liq bo'ladi. Hayotning dastlabki yillar­ida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni o'z ichiga oladigan yo'l-yo'riq tadqiqot faoliyati bola­lar faoliyatining asosiy turlari bo'ladi. Tarbiyachilar bolalar bi­lan muomalada bo'Iar ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar. Shunday yo'I bilan bolalar o'ziga xos buyumlar bilan bog'liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning o'zi bola uchun zarur ehtiyojga aylanadi.

Buyumlar bilan bog'liq faoliyatni tashkil etish oilada ham, maktabgacha ta’lim muassasasida ham bir va ikki yoshli bo­lalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, maqsadlari va xulq-atvor sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rah- barligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan qilinadigan harakatlar to'g'risida dastlabki bilimlarni o'zlashtiradilar.

Bola ikki yarim yoshga to'lganda buyumlar bilan bog'liq faoliyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga eri- shadi, o'yin va tasviriy faoliyatga o'tish uchun asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan muloqot va faoliyatda bolalarda o'zini- o'zi anglashning dastlabki shakllari shakllanadi. Bola o'zini atrofdagi odamlardan ajratadigan, o'z imkoniyatlarini anglab yetadigan bo'la boshlaydi. Mustaqillik rivojlanishining ana shu bosqichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman cheklashga intiladilar. O'zini-o'zi anglashning dastlabki shakllari xulq-at­vor sabablarini shakllantirishning boshlanishi bo'ladi.

Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mustaqilligi bevosita katta odamning ishtiroki va ta’siri ostida ro'y bersa, 4-6 yosh­li bolalar xilma-xil faoliyatga tobora mustaqil, o'z xohishlariga ko'ra qo'shiladilar, bunda ongning roli oshadi va ba’zan ijodiy xususiyatga ega bo'ladi.

Ilmiy tadqiqotlarning ko'rsatishicha, Maktabgacha ta'lim yo- shida yetakchi bo'ladigan o'yin faoliyatida maktabgacha yosh­dagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi rivojlanadi. Tarbiyachilar rahbarligidagi o'yinlar chog'ida bolalar turli harakat usullari-


127





ni, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari to'g'risidagi bilimlarni o'zlashtiradilar. Bolalar makon, vaqt munosabatla- rini, o'xshashlikka va bir xillikka oid aloqalarni anglab yeta- dilar, tushunchalarni egallaydilar. Harakatli o'yinlar harakat- larning rivojlanishiga, makonda yo'l-yo'riq topishga yordam beradi. Birgalikdagi o'yinlarda bolalar odamlar o'rtasidagi munosabatlarni, harakatlarni muvofiqlashtirishning ahami- yatini anglab yetadilar va o'zlashtiradilar, atrofdagi narsalar to'g'risidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.

Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda o'yin faoliyatining mazmuni xilma-xil bo'ladi va har tomonlama rivojlanish im- koniyatlari kengayadi. O'yin xayolni rivojlantirishga, atrofdagi voqelik, odamlar mehnati to'g'risidagi bilimlarni chuqurlashti- rishga, shaxsning jamoatchilik xususiyatlarini shakllantirish- ga ko'maklashadi.

Muntazam mehnat topshiriqlari o'z faoliyatini jamoat man- faatlariga bo'ysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal qilish, mehnatning umumiy natijalaridan quvonish ko'nikmalarini tarbiyalaydi va rivojlantiradi.

Mashg'ulotlardagi eng oddiy o'quv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, odamlar haqidagi bilimlarni o'zlashtirishga, shuningdek aqliy va amaliy ko'nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Agar 3-4 yoshda taiim paytida bolalarning e’tibori tabiat, odamlar hayotidagi aniq faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga taiim berish muhim aloqalar va munosabatlarni o'zlashtirishga va aloqalarni umumlashti- rishga hamda eng oddiy tushunchalarni shakllantirishga qa­ratilgan bo'ladi, bu esa bolalarda tushunish tafakkurining ri­vojlanishiga olib keladi. O'zlashtirilgan bilimlar va rivojlangan aqliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil o'yinlarda va mehnatda qo'llaydilar. Bularning hammasi bola shaxsining rivojlanishi­ga ta’sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni shakllantiradi.


128





Maktabgacha yosh davridagi ehtiyojlar, his-tuyg'ular, sabab- lar, maqsadlarni tarbiyalash va rivojlantirish shu darajaga ye- tadiki, u bolaga maktabdagi muntazam o'qishga o'tish imkoni- ni beradi.

Kichik maktab yoshida asosiy narsa o'qish bo'lib qoladi va uni bolalar ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat sifatida tushu- nadilar. Bolaning jamiyatdagi yangi mavqeyi o'z xatti-haraka- tini va tengdoshlarining xatti-harakatini o'zgacha nuqtayi na- zardan maktab o'quvchisi nuqtayi nazaridan baholashni shart qilib qo'yadi. Bola faollik, ijodkorlik ko'rsatib, kattalarning un­ing xulq-atvoriga va faoliyatiga qo'yayotgan tobora murak- kablashib borayotgan talablarini bajarishga intiladi.

Har bir faoliyat turining mazmuni va tuzilishining ijtimoiy- tarixiy tabiati har bir yosh avlodga obyektiv ravishda berilgan bo'ladi. Odamlarning ishlab chiqarish qurollarida, bilimlarda, san’atda, axloqda va hokazolarda jamlangan sermahsul faoli­yati natijalari birgalikdagi faoliyatda va muloqotda bo'lgan paytda tarbiya va ta'lim vositasida katta avloddan kichiklarga beriladi. Odam shaxsining ijtimoiy tabiati ana shunday shakl- lanadi.

Tarbiyachi tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat ehtiyojini uyg'otib, yangi xulq-atvor sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagina kutilgan natijalarga erishadi.

MAKTABGACHA TA'LIM DAVRINING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2-3 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlari

Bu davr o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yosh­gacha bo'lgan davr mobaynida bolaning nutqi va o'zgalar to­monidan aytilgan so'zlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivoj- langan bo'lsa, 2-3 yoshga kelib, o'zgalar nutqiga taqlid qilish ja­rayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy so'z ta'siriga tez berila­di.


129





Shuning uchun ham unga xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni o'rgatish lozim. Ularda katta- larga jo'r bo'lib qo'shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qi­lish, ohangni his etish ko'nikmasi shakllanadi.

Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular orasida o'zaro muloqotga kirishish ko'nikmalari shakllana boshlaydi. Ta'lim-tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu ko'nikmalarni rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo'naltirilmog'i lozim.

3. 
   4 yoshli bolalarning rivojlanish xususiyatlari
   

Bola 3 yoshga qadam qo'yganda jismoniy o'sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning og'irligi 14-15 kg., bo'yi 90-95 sm. ga yetadi. Bola jismonan ancha chiniqib, asab tizimi taraq- qiy etadi. Tayanch harakat organlari takomillashib boradi.

3. 
   yoshli bolalar qisqa muddat davomida o'z xatti-harakatlari- ni idora qilish ko'nikmasiga ega boiadilar. Ulardagi mustaqil- lik ortib boradi, hissiyot hamda sensor idroki rivojlanib bora­di. Jamoa bo'lib o'ynash ko'nikmalari shakllanadi. O'yin asosi­da amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniya- ti kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda qurish-yasash faoliyatin- ing dastlabki ko'rinishlari namoyon bo'ladi. Uch yoshli bolalar­ning diqqati qisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o'yin faoliyati yet- akchi rol o'ynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo'l ochadigan ta'limiy mashg'ulotlar tizimini belgilab berishga yo'naltirilgan.
   

3. 
   5 yosh bolalarning rivojlanish xususiyatlari
   

Bola to'rt yoshga yetgach, uning jismoniy o'sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo'yi 105-108 sm gacha o'sadi, og'irligi esa 18-19 kg bo'ladi. Bu davrda bolaning miyasi tez ri- vojlanadi. Katta yarim sharlar po'stlog'ining faoliyati takomil-


130





lashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o'zgarishlar sodir bo'ladi, ularni bajarishda tabiiy- lik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko'nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mus- taqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo'ladi. Barcha ha­rakat va faoliyatlarni o'zi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yosh- da bola nihoyatda serharakat, o'yinqaroq, o'ta qiziquvchan bo'ladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to'g'ri ovqatlantirish, o'z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib bo- rish, quvnoq kayfiyatda bo'lishini ta'minlash muhim ahamiyat- ga ega.

3. 
   6 yosh bolalarning rivojlanish xususiyatlari
   

Bu davrda bolaning bo'yi 7-8 sm ga o'sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og'irligi 20-22 kg.ni tashkil etadi. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tu- fayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyak- larning to'g'ri o'sishini ta'minlashga alohida e'tibor berish ke­rak. Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari hali yetarli darajada mustah- kamlanmagan bo'ladi. Olti yoshga yetganda miya po'stlog'ining asab katakchalari rivojlanib, og'irligi va tashqi ko'rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning as- ablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish talab eti­ladi. Uning talaffuzi aniq, nutqi ravon bo'lishini ta'minlash ke­rak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo'lgan taqdirda uning ol­dini olish choralarini ko'rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so'z boyligining rivojlanishiga alohida e'tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so'zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlari­ni to'la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik ta- fakkuri, hisoblash ko'nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlab­ki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qi-


131





lish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir.