Maktabgacha yosh davrida tafakkur buzilishi reja: kirish I bob maktabgacha yosh davrida tafakkur

2 Maktabgacha yosh davrida tafakkur buzilishi, uni aniqlash, tahlil qilish, diagnostikasi va profilaktika.

Tafakkur buzilishi. Bosh miyadagi intеgrativ jarayonlarni izdan chiqaruvchi har qanday kasallik tafakkur buzilishiga olib kеladi. Tafakkur buzilishining klinikada ko‘p uchraydigan turlari bilan tanishib chiqamiz.
Oligofrеniya – tafakkurning tug‘ma zaifligi bo‘lib, og‘ir-yеngilligi bo‘yicha turli darajada ifodalanadi: dеbillik, imbеtsillik, idiotiya. Oligofrеniyaning yеngil darajada rivojlangan turi dеbillik dеb ataladi. Ularda saboq olishga ayrim qobiliyatlar saqlanib qoladi, ular maxsus maktablarda ta’lim olishadi. Bu bolalarda nutq funktsiyasi saqlangan bo‘lib, ba’zi aqliy opеratsiyalarni (masalan, hisob-kitob) bajara olishadi, mеxanik xotirasi saqlangan bo‘ladi. Umumlashtirish va abstraktsiyalash sust rivojlangan bo‘ladi. Yaratuvchilik qobiliyati ham past bo‘lib, ular faqat kam aqliy faoliyat talab qiladigan ishlarnigina bajara olishadi. Oligofrenopedagogika (Oligofreniya va pedagogika) — aqli zaif bolalarni oʻqitish, tarbiyalash, korreksiyalash (tuzatish), ijtimoiy xayotga jalb etish masalalarini oʻrganuvchi defektologiya tarmogʻi. Oligofrenopedagogikaning asosiy vazifasi aqli zaif bolalarning rivojlanishida korreksion tarbiyaning mohiyatini ochib berish, ulardagi nuqsonning rivojlanishini va nuqsonning oʻzini bartaraf etish yoʻllarini, maxsus maktab va maktabgacha tarbiya muassasalarida aqli zaif bolalar uchun maxsus taʼlimtarbiya va korreksion rivojlantiruvchi ish va metodlarni ishlab chiqish hamda takomillashtirishdan iborat. Oligofrenopedagogika Umumiy va maxsus pedagogika, psixologiya, anatomiya, fiziologiya, genetika, nevropatologiya, pediatriya, oligofreniya klinikasi yutuqlariga asoslanadi. XIX-asr boshlarida tibbiyot va pedagogikaning rivojlanishi tufayli muayyan yoʻnalish sifatida vujudga keldi. Oʻsha asrning oʻrtalarida fransuz vrachi va pedagogi E.Segen (1812—80) aqli zaif bolalarni oʻqitish va tarbiyalash nazariyasini ishlab chiqdi. Ayniqsa, uning “Aqliy normal boʻlmagan bolalar tarbiyasi, gigiyenasi va axloqiy davosi” asari (1846) Oligofrenopedagogikada katta yutuq boʻldi. Chet ellarda Oligofrenopedagogikaning shakllanishi J.Demor va O. Dekroli (Belgiya), B.Mennel va A.Fuks (Germaniya), A.Bine, J. Filipi va I.Bonkur (Fransiya), V.M.Bexterev, P.F.Lesgaft, L.S. Vigotskiy (Rossiya) va boshqa nomi bilan bogʻliq. Oʻzbekistonda S.T.Aytmetova, K. K.Mamedov, P. M.Poʻlatova, M.I.Soatovalar tomonidan O. Boʻyicha oʻquv qoʻllanmasi tayyorlanib nashr etilgan. Oʻzbekistonda aqli zaif bolalarni tarbiyalash va oʻqitish maxsus yordamchi maktablarda amalga oshiriladi. Oligofrenopedagogikada bola his-tuygʻusini boyitishga, nutqini rivojlantirishga katta ahamiyat berilib, taʼlim-tarbiyaviy jarayonda koʻrgazmali qurollar va boshqa metodlardan keng foydalaniladi. Aqli zaif bolalarni psixologik-pedagogik oʻrganish asosida har bir bolaga individual yondashiladi. Oʻzbekistonda oligofrenopedagoglarni Toshkent pedagogika Universiteti va pedagogika Institutlarining defektologiya fakultetlari tayyorlaydi. Oligofrenopedagogikaga oid ilmiy tadqiqot ishlari Oʻzbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot institutida, Toshkent pedagogika Universiteti va ayrim pedagogika Institutlarining defektologiya kafedralarida olib boriladi.
Bolalardagi intellektual buzilishlar kelib chiqishi, yo’nalishi va aqliy rivojlanish og’ishlarining namoyon bo’lishi bilan farqlanadi. Alomatlarga hayot, o’rganish muammolarini hal qilish qobiliyatining etarli emasligi, yangi vaziyatda yo’naltirishda qiyinchiliklar, bilim, ko’nikma, lug’atning cheklanganligi, mavhum-mantiqiy fikrlash darajasining pasayishi kiradi. Tashxis psixiatr, nevrolog, psixolog tomonidan amalga oshiriladi. Klinik suhbat, kuzatish, patopsixologik testlardan iborat. Bundan tashqari, miyaning instrumental tadqiqotlari buyurilishi mumkin. Davolash rejasi individual ravishda tuziladi, u farmakoterapiya, psixokorreksiya va ijtimoiy reabilitatsiyani o’z ichiga oladi. Intellektual pastlik endogen va ekzogen omillarning salbiy ta’siri natijasida rivojlanadi. Ta’sir qanchalik kuchli va erta bo’lsa, bolada shunchalik jiddiy buzilishlar aniqlanadi. Quyidagi sabablar guruhlari mavjud:
1)Genetik o’zgarishlar. Intellektual rivojlanishdagi og’ishlar xromosoma anomaliyalari bilan aniqlanadi – trisomiyalar (Daun sindromi), xromosomalarning yo’q qilinishi, uniparental disomiyalar; individual genlarning disfunktsiyasi bilan (autizm, Rett sindromi).
2)Markaziy asab tizimining perinatal shikastlanishi. Onalik kasalliklari (yurak-qon tomir, endokrin patologiyalar, buyraklar, jigar kasalliklari), homilador ayol va homila o’rtasidagi Rh faktoriga, AB0 tizimiga, intrauterin infektsiyalarga, intoksikatsiyaga, radiatsiya ta’siriga, homiladorlik davridagi og’ir hissiy stressga muvofiq gipoksiya. , erta tug’ilish.
3)Markaziy asab tizimining tug’ma shikastlanishi. Asfiksiya, qon yo’qotish, xomilalik shikastlanishlar bilan kechadigan murakkab tug’ilish miyaning organik va funktsional buzilishlariga olib kelishi mumkin.
4)Postnatal asab tizimining shikastlanishi. Turli zo’ravonlikdagi intellektual buzilishlar neyroinfeksiyalar (ensefalit, meningit), epilepsiya, og’ir endokrin, otoimmün kasalliklar, intoksikatsiyalar, miya travmatik shikastlanishlari, distrofiyalar, klinik o’limdan keyin rivojlanadi.
5)Ruhiy, nevrologik kasalliklar. Intellektual buzilishlar xulq-atvor, hissiy, irodaviy nuqsonlar, analizator tizimlarining patologiyalari fonida yuzaga keladi.
6)Ijtimoiy omillar. Intellektual rivojlanishdagi og’ishlar nomutanosib oilaviy munosabatlarda, ota-onalarning g’ayriijtimoiy turmush tarzida, bolalarning pedagogik e’tiborsizligida va kasalxonada uzoq vaqt qolishda namoyon bo’ladi.
Bolalikdagi intellektual buzilishlar miqdoriy va sifatga bo’linadi. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:

Buzilgan aqliy funktsiya. Miyaning morfologik va funktsional tizimlarining sekin etukligi salbiy omillar ta’sirida yuzaga keladi va psixomotor va kognitiv funktsiyalarning etukligi bilan ifodalanadi.

Aqliy zaiflik. Bu aqliy zaiflik – doimiy tug’ma yoki erta orttirilgan aqliy zaiflik. Uchta daraja bor: engil (nojiqlik), o’rtacha (imbesil), og’ir (ahmoqlik).
Dementia. Qabul qilingan doimiy yoki progressiv demans, shakllangan intellektual funktsiyalarni yo’qotish natijasida rivojlanadi. Bolalardagi sifatli intellektual buzilishlar aqliy, psixofiziologik, hissiy-irodaviy funktsiyalarning notekis rivojlanishi bilan bog’liq. Biz intellektning o’ziga xosligi bolaning uy sharoitida o’z-o’ziga xizmat ko’rsatish, ijtimoiy o’zaro munosabatlar va ta’lim qobiliyatlarini rivojlantirish darajasida atrof-muhitga moslashishiga to’sqinlik qiladigan holatlarda buzilish haqida gapiramiz. Sifatli o’zgarishlar shizofreniya, erta bolalik autizmi, idrok organlari kasalliklari, nutq patologiyalarida uchraydi.