164
vacibdir. Bundan başqa, bu kursların vəziyyətindən istifadə edərək spekulyativ əməliyyatlar
həyata keçirilir və külli miqdarda mənfəət götürülür. Belə əməliyyatlar çoxsaylıdır və hətta
beynəlxalq səviyyədə həyata keçirilə bilir.
Bu amillərdən başqa, bir sıra başqa amillər də vardır ki, onlar valyuta kurslarına böyük
təsir edir. Deməli, valyuta kurslarının formalaşdırılması – mürəkkəb çoxamilli prosesdir və
milli və dünya istehsalı, dövriyyəsi ilə şərtlənir.
Valyuta kursu tarixi kateqoriya olmaqla öz inkişaf mərhələsində bir sıra nəzəriyyələrin
əsas mövzusu olmuşdur. Belə nəzəriyyələr kapitalizmin bütün inkişafı boyu və müasir bazar
münasibətləri şəraitində mövcuddur. Bu nəzəriyyələr əsas etibarilə ingilis iqtisadçıları olan
D.Yum və D.Rikardodan sonra yayılmağa başlamışdır. Bu nəzəriyyələrdə valyuta kurslarının
müəyyən olunması qaydaları, bu kurslara, yaxud milli valyutalara təsir edən amillər və s.
haqqında fikirlər irəli sürülür. Belə fikirlərin ən mühüm “üzən” (Floatihg) valyuta kursları ilə
bağlı fikirlərdir.
“Üzən” valyuta kursları müasir valyuta bazarlarında ən vacib məsələlərdən sayılır.
“Üzən” valyuta kursları valyuta kurslarının müəyyən olunması formalarından biridir (qəti
müəyyən olunmuş valyuta kursları və “üzən” valyuta kursları.) Ümumiyyətlə, bu kursları
maliyyə elminə ilk dəfə 1933-cü ildə amerikalı iqtisadçı C.Geyns gətirmişdir. “Üzən” valyuta
kursları valyuta bazarlarında tələb və təklifin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Belə kurslar, adətən,
bütün inkişaf etmiş ölkələrdə istifadə olunur. Bu ölkələrdə kurs tələb və təklifin təsiri
əsasında formalaşır və kursun hər an dəyişmə ehtimalı vardır ki, bu da, ilk növbədə, xarici
ticarətə və ümumilikdə isə tədiyyə balansına təsir edir.
Valyuta kurslarının müəyyən olunması valyuta tənzimlənməsinin mühüm tərkib
hissələrindəndir. Ölkənin milli valyutasının mövqeyi və sabitliyi, hər şeydən əvvəl, bu
tənzimləmə siyasətinin mövcudluğu ilə şərtlənir. Tənzimlənən valyuta nəzəriyyəsini ilk dəfə
amerikalı iqtisadçılar olan İ.Fişer və C.Geyns işləyib hazırlamışlar. Bu nəzəriyyə 1929-
1933-cü illərdəki dünya iqtisadi böhranının təsiri altında meydana çıxmışdır. Belə böhranlar
zamanı ən böyük zərbə milli valyutalara dəyir və çox böyük infilyasiyalar baş verirdi. Dövlət
bu vəziyyətə hazır olmalı və iqtisadi durğunluq zamanı milli valyutaların kursunu
qorumalıdır. Bu məqsədlə dövlətin valyuta tənzimlənməsi mexanizmi mövcud olmalıdır. Bu
mexanizm özündə bir sıra tədbirləri əks etdirir. Bunlardan bir neçəsini qeyd edək: Valyuta
ehtiyatlarının müxtəlifliyi; Valyuta məhdudiyyətləri; Valyuta nisbətləri və valyuta kursları
rejiminin
tətbiq edilməsi; Devalvasiya
siyasəti; Revalvasiya siyasəti və s.
Ümumiyyətlə, müasir praktikada valyuta tənzimlənməsinin bir neçə metodundan
istifadə olunur:
1. Tam liberal valyuta tənzimlənməsi. Bu zaman ixracatçıların qazandığı valyuta tamamilə
onların sərəncamında qalır, valyuta axını tam sərbəstləşdirilir.
2. Natamam liberal valyuta tənzimlənməsi. Belə şəraitdə qazanılan valyutaların bir qismi
ixracatçıların sərəncamında saxlanılır və digər hissəsi məcburən Mərkəzi Banka satılır. Valyuta
axınında müəyyən məhdudiyyətlər qoyulur.
3. Qeyri liberal valyuta tənzimlənməsi. Bu metoddan istifadə şəraitində bütün qazanılan
165
valyutalar ya bazar kursu ilə, ya da hökümətin müəyyən etdiyi süni kursla məcburən hökümət və
ya Mərkəzi Bank tərəfindən götürülür. Valyuta axınına ciddi rejim müəyyən olunur.
Dostları ilə paylaş: