Maliyyə sisteminin inkişafına maliyyə siyasətinin mahiyyəti

Maliyyə siyasətinin müəyyən edilməsi

Hökümətin bəzi maliyyə, iqtisadi, sosial, siyasi məqsədlərə nail olmaq üçün istifadə etdiyi dövlət gəlirləri və xərcləri maliyyə siyasətidir. Bu siyasətin detallarını nəzərdən keçirək;

Dövlətin , vergi və xərclərindən istifadə edərək, makroiqtisadi dəyişikliklərə təsir etdiyi siyasət maliyyə olaraq müəyyənləşdirilir. İqtisadiyyatda gəlirin tam ədalətli bölüşdürülməsinə nail olmaq üçün tətbiq olunan maliyyə siyasəti, uzun illər tək istifadə olunmuş, bugünkü gündə isə yerini pul siyasətinə buraxmağa başlamışdır.

Maliyyə siyasəti, vergi, xərclər, borclanma və digər siyasətlər olaraq dörd təməl üzərində qurulur. Bu siyasətin elədiyi xərclər ilə gəlirin artmasına təsir edib, topladığı vergilər ilə isə gəlir düşürən bir təsiri qeyd oluna bilər. Daha dəqiq desək bunlar gəlir və ümumi qiymət səviyyəsi kimi dəyişənlərə təsir etmək üçün dövlət tərəfindən həyata keçirilən siyasətdir.

Tərifə görə maliyyə siyasəti, iqtisadi tarazlığı əldə etmək və ya balanssızlığı aradan qaldırmaq üçün bir hədəfə yönəlmiş maliyyə alətlərinin istifadəsidir. Təsdiqlənən məqsədlərə əldə olan maliyyə alətlər ilə nail olan bu siyasət, istifadə olunan alətlərin özəllikləri mövzusunda yer və zaman faktorları ilə iqtisadi və sosial quruluşları da diqqətdə saxlayır.

Geniş mənada maliyyə siyasəti, dövlət xərcləri və gəlirləri kimi dövlət sektorunun maliyyə dəyişkənlərinin miqdarı və tərkibində iqtisadi siyasətin hədəflərini reallaşdırmaq üçün həyata keçirilən tədbirlər kimi müəyyən edilir.

Eyni zamanda dövlətin sahib olduğu maliyyə alətləri; qiymət sabitliliyini, tam məşğulluğu, iqtisadi böyümə və inkişafı, ədalətli bir gəlir və sərvət bölgüsünü etmək adına istifadə olunur. Bundan əlavə, dövri dalğalardan azad, sabit bir iqtisadi quruluşu qoruyur.

İqtisadi sabitliyi təmin etmək üçün həm maliyyyə, həm də pul siyasəti istifadə oluna bilər. Maliyyə siyasəti, dövlət gəlirləri və xərclərini istifadə edərək bunu təmin edərkən; pul siyasəti, pul istiqrarını istiqamətləndirərək sabitliyi təmin etməyə çalışır.

Maliyyə siyasəti mal bazarına təsir edərkən, pul siyasəti aktivlər bazarına təsir edir. Bu şəkildə hər iki siyasətlə iqtisadi sabitlik əldə edilə bilər. Bu, uzun illərdir müzakirə olunan bir məsələ olsa da, son illərdə pul siyasətinin daha anlaşıqlı olduğu şərhləri edilmişdir.

Maliyyə siyasətinin ən vacib vəzifələrindən biri mərkəzləşdirilmiş dövlət pul fondlarının, iqtisadi siyasətin məqsədlərini həyata keçirə biləcək fondların formalaşdırılması mənbələri və metodlarını axtarmaqdır.

Fiskal siyasət alətləri dövlət tərəfindən məcmu tələbə və məcmu təklifə təsir göstərmək, iqtisadi vəziyyətin sabitləşməsinə kömək etmək və böhran hadisələrinin başlanğıcını təhdid edən iqtisadi parametrlərin həddindən artıq dalğalanmasına qarşı mübarizə aparmaq üçün istifadə olunur.

Ölkə iqtisadiyyatı iqtisadi böhran mərhələsindədirsə, hökumət stimullaşdırıcı iqtisadi siyasət tətbiq edir. Əgər dövlət iqtisadi bərpa mərhələsindədirsə, ölkədə yüksək inflyasiyanın qarşısını almaq üçün hökumət məhdudlaşdırıcı iqtisadi siyasət aparır.

Dövlət stimullaşdırıcı maliyyə siyasətini aparmaq üçün məcmu tələbin, təklifin və ya hər iki kateqoriyanın artmasına təkan verməlidir. Bu məqsədlə dövlət köçürmələri artırır, mal və xidmət alışının həcmini artırır, vergiləri azaldır. Fiskal siyasətin stimullaşdırılması əksər hallarda məhsulun artmasına səbəb olur.

Lakin bəzən hakimiyyət inflyasiya artımını yavaşlatmağa yönəlmiş məhdudlaşdırıcı siyasət yürüdür. Bu siyasəti həyata keçirmək üçün dövlət xərclərini azaldır və vergiləri artırır.

Ümumiyyətlə, fiskal siyasət dövlətin maliyyə ehtiyatlarının idarə edilməsini təşkil etmək, ölkənin sosial-iqtisadi problemlərinin həlli üçün onlardan istifadəsini təşkil edən hökumət tədbirlərinin məcmusunda özünü göstərir.

Maliyyə siyasəti ümumiyyətlə iki növə bölünür: avtomatik və mülahizəli. Avtomatik maliyyə siyasəti daxili (avtomatik) stabilizatorların hərəkəti ilə əlaqələndirilir.Avtomatik stabilizatorlar, dövlət siyasətindən asılı olmayan, iqtisadiyyatdakı geriləmələri və təkanları aradan qaldıran mexanizmlərdir. Avtomatik stabilizatorların təsiri məhsulun, qiymət səviyyələrinin və faiz dərəcələrinin dəyişməsinə təsir göstərir. Tələb dəyişikliyi olduqda stabilizatorlar məhsul çıxışında hamar bir dəyişiklik təmin edir. Avtomatik stabilizatorların təsiri dövrilik kəsiri və ya büdcə profisitinin böyüklüyündə əks olunur. Bu cür stabilizatorlar əvvəlcədən, iqtisadi fəaliyyəti tənzimləyən qanunlarda təsbit edilmişdir. Quraşdırılmış stabilizatorlar, dəyəri dəyişməyən, lakin mövcudluğu avtomatik olaraq iqtisadiyyatı sabitləşdirən, tənəzzül zamanı iş fəaliyyətini stimullaşdıran və həddindən artıq istiləşmə zamanı məhdudlaşdıran vasitələrdir. Avtomatik stabilizatorlara aşağıdakılar daxildir: 1) gəlir vergisi; 2) dolayı vergilər; 3) işsizlik müavinəti; 4) yoxsulluq müavinəti.

Məsələn, bir şəxs işini itirmişsə, ona işsizlik müavinəti verilir. Gəlirin azalması ilə gəlirdən tutulan vergi miqdarı avtomatik olaraq azalır.

Bununla birlikdə, iqtisadiyyatdakı mümkün dalğalanmaları azaldan daxili sabitləşdiricilər, lazımi səviyyədə sabitləşməni təmin etmir, bəzi hallarda yaranan dalğalanmaları boğmaq iqtidarında deyillər. Beləliklə, onları əvvəlcədən iqtisadiyyatın sabitliyini təmin edən qanunvericilik aktlarına və digər normativ sənədlərə daxil etmək mümkün deyil. Burada başqa bir maliyyə siyasəti qurtarmağa gəlir.Diskresional fiskal siyasət hökümətin daimi qaydalara əlavə və ya dəyişikliklər etməklə həyata keçirdiyi əməliyyat maliyyə tədbirlərinin məcmusudur.

Fərqli maliyyə siyasətinin əsas alətləri bunlardır: 1) dəyişən proqramlar, ictimai işlər və xərclərlə əlaqəli digər proqramlar; 2) “köçürmə” tipli xərc proqramlarının dəyişdirilməsi; 3) vergilər səviyyəsində dövri dəyişikliklər.

Dövlət məşğulluq proqramı işsizliyə qarşı mübarizə və iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsi tədbirlərindən biridir.

Məsələn, kəskin şəkildə artan işsizliyə qarşı mübarizənin effektiv vasitəsi işsizləri dövlət hesabına ödənişlə ictimai işlərə cəlb etməkdir. Müəssisələr və vətəndaşların gəlirlərinin kəskin azalmasının qarşısını almaq üçün vergi dərəcələri müvəqqəti olaraq endirilir və xüsusi güzəştlər tətbiq olunur.

Yeni maliyyə siyasətinin qəbulu effekti ümumiyyətlə dərhal yaranmır, çünki istehsalın inkişafına qoyulan sərmayə kifayət qədər uzun bir müddətdən sonra qopur.

Dövlətdə maliyyə siyasəti onun vasitələrindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Dövlətin fiskal siyasətinin alətləri maliyyə siyasətində qarşıya qoyulan məqsədlərə çatan iqtisadi mexanizmlərdir. Maliyyə siyasətinin alətləri dövlət büdcəsinin xərcləri və gəlirləri, yəni: 2) dövlət xərcləri; 1) vergilər;

Onlardan müxtəlif birləşmələrdə istifadə oluna bilər ki, bu da milli istehsalın həqiqi həcminə və onun quruluşuna, məşğulluq və inflyasiyaya təsir göstərmək üçün bir çox variant verir.