Mamlakatni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanlirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturi

KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miziyoyevning “Mamlakatni 2016-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanlirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturi”ning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamarsining kengaytirilgan majlisida avtomobil sanoati borasida ham to’xtalib о’tdi.O'zbekistonning avtomobil sanoati bugun - eng yuqori jahon standartlariga javob beradigan mahsulotlarni ishlab chiqarish imkonini beruvchi, kezi kelganda esa yangi turdagi mahsulotni ishlab chiqarish uchun qayta moslashtiriladigan noyob va zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlangan o'nlab zamonaviy korxonalar demakdir. Mahalliy avtomobilsozlarimiz yaratgan avtomobillar bugun dunyodagi ko’plab davlatlarning yo'llarida o'zbek avtomobillarining ishonchliligini, sifatini va qudratini namoyon etib harakatlanmoqda.
Asakada ishlab chiqariladigan mashinalar zamon talablari asosida muntazam ravishda takomillashtirib borilmoqda. Zavod ishga tushgan dastlabki yillari uning konveyeridan "Tiko", "Damas", "Neksiya" kabi yengil avtomobillar chiqa boshlagan bo'lsa, keyingi yillarda bu yerda tayyorlanayotgan yengil mashinalar safiga yanada mukammallashgan, zamonaviy dizaynga ega "Matiz" va "Lasetti", "Takuma", "Epika" va "Kaptiva" avtomobillari qo'shilgani fikrimizning dalilidir.

Hozirgi kunda mamlakatimizdagi ko'plab korxonalar Asaka zavodi uchun butlovchi materiallar yetkazib beradi. Misol uchun, Farg'onadagi "Avtooyna" qo'shma korxonasi mashinalar uchun oyna tayyorlab berayotgan bo'lsa, shu shahardagi "O'zSozon” qo'shma korxonasida rul kolonkalari va mexanizmlari tayyorlanadi. Jizzaxdagi "O'zEksayd" zavodida "GM Uzbekistan" YoAJ avto zavodiga akkumulyatorlar yetkazib berishni yo'lga qo'yilgan. Shu tariqa mahalliylashtirish dasturi izchil amalga oshirilmocida. Bu, o'z navbatida, ishlab chiqarilayotgan avtomobillaming tannarxini kamaytirish, aholini, ayniqsa, yoshlami ish bilan ta'minlash imkonini bermoqda.

Maxsus yuqori sifatli po'latlarda esa zararli elementlar xar birining miqdori 0,015% dan oshmasligi kerak. Bunday po'latlarning zarbiy qovushoqligi yaxshi bo'ladi, past temperaturalarda ham ishlay oladi, yuqori chidamlilikka ega.
Konstruksion po'latlar tamgasida po‘lat tarkibidagi uglerodning 0,01% aniqlikdagi miqdori sonlar bilan belgilanadi. Asbobsozlik po'latlari uchun esa uglerod 0,1% aniqlikda butun sonlar bilan belgilanadi. Asbobsozlik po'latlari uchun esa uglerod 0,1% aniqlikda butun sonlar bilan belgilanadi. Masalan, po'lat 20 da uglerodnng miqdori 0,17-0,24%, ya’ni o‘rtacha 0,2% gateng. Legirlangan po'lat tamgasidagi sonlardan keyin legirlovchi element nomining rus alifbosidagi biror xarflari kuyiladi, masalan, B-niobiy, V-volfram, G-marganes, D-mis, C-kobalt, M-molibden, N-nikel, P-fosfor, R-bor, T-titan, S-kremniy, F-vannadiy, X-xrom, S-sirkoniy, YU-alyuminiy. Bu xarflardan keyin ularning o‘rtacha miqdorini bildiruvchi butun sonlar kuyiladi. Masalan, po'latning markasi 20X deb belgilangan bo‘lsa, unda uglerodning o'rtacha miqdori 0,2 %, xromning miqdori esa 1,0-1,5% ligini ko'rsatadi.
• Ishlatilish sohasi buyicha ham po’latlar sinflarga bo‘linadi: qurilish,

Uglerodli konstruksion po'latlar mashinasozlikdaeng ko‘p tarqalgan po'latlar bo'lib, metallurgiya sanoatidagi hamma ishlab chikarilayotgan po'latlarning kariyb 80% ini tashkil qiladi. Uglerodli po'latlar sifati jixatidan bir necha sinflarga bo'linadi. Oddiy sifatli konstruksion po'latlar А, В, V gruppalarga boMinib, ular mexanik hususiyatlari hamda kimyoviy tarkiblari bilan bir-birlaridan farq qiladi.
A gruppadagi po'latlarning ham mexanik xossalari tartibga solingan, kimyoviy tartibga aniq belgilanmagan. Bunday po'latlar kuyidagicha markalanadi: StO, Stl, St2,St6, St7.
В gruppadagi po'latlarning kimyoviy xossalari tartibga solingan, mexanik xossalari esa aniq belgilanmagan. Bunday po'latlarning markasi oldiga sinf belgisi kuyiladi: BSt4, BSt4kp, BSt5 va xokozo.
V gruppadagi po'latlarning ham mexanik, ham kimyoviy xossalari aniq tartibga solingan, bunday po'latlardan xar qanday qayta ishlash yo'li bilan (payvandlash, termik ishlov berish) mashina konstruksiyalarini yasash mumkin. Ular kuyidagicha markalanadi: VSt3 yoki VSt5 va xokozo.
Legirlangan elementning po'lat tarkibidagi umumiy miqdoriga qarab, ularni uchta sinfga bo'lish mumkin:
kam legirlangan, o’rta ligerlangan,yuqori legirlangan.
Kam legirlangan scmentasiyalanadigan po‘latlarda odatda 0,1 -0,3% uglerod hamda 0,2-4,4% gacha legirlovchi elementlar bo‘ladi. Bunday po'latlarning ustki J qatlami uglerodga tuyintirilib, so'ngra termik ishlov beriladi, bunda o‘rta qismning I qovushoq va plastikligi saqlab kolinadi, natijada etarli yuza qattiqligiga erishiladi (NRS=58-63)
Po’latdagi legirlovchi elementlarning soni va miqdorlari qancha ko‘p bo'lsa,
I toblash chukurligi shuncha katla bo'ladi. Zagatovkaning o'lcham va massasi katta bo'lsa, uni tayyorlash uchun o‘rta yoki yuqori legirlangan po'lat I qo'llaniladi.Po latning tarkibida nikeldan boshqa elementlar qancha ko‘p boMsa,
I mo'rtligi shuncha oshadi.Bunday po'latlarning mexanik xossalari toblangandan keyin beriladigan bo'shatish temperaturasiga bog'liqdir.
O'rtacha kuchlanishda ishlaydigan mashina vositalari yoki texnologik uskunalami tayyorlashda 30X, 40X, 45X,50X kabi xromli po'latlar ishlatiladi. Bunda uglerodning miqdori ortib borishi bilan poiatning mustahkamligi ortib boradi, lekin zarbiy qovushqoqlik yoki plastiklik ancha kamayadi.
Po'lat kam miqdordagi ko'p elementlar bilan legirlanganda tannarxi arzon, juda yaxshi mexanik xossalarga ega murakkab legirlangan po'latlar xosil bo'ladi. Masalan, xrom-kremniy-marganesli (30XGSA,35XGSA) po'latlar. Bu po'latlar yaxshi payvandlanadi, kesib ishlanadi va plastik deformasiyalanadi, lekin toblash chukurligi uncha katta emas (25-40mm). Bunday po'latlar avtomobil va kishlok xujaligi mashinalarini ishlab chiqarishda ko'plab qo'llaniladi.
Xozirgi vaqtda yuqori mustahkamlikka ega bo'lgan material deganda a>2000 MPa bo'lgan materiallar tushuniladi. Bunday materiallaming zarbiy qovushoqligi ham 0,2 MJ/m² dan kam boMmasligi kerak. Bunday talablarga erishish uchun po'latlarning biryula bir necha legirlovchi elementlar bilan legirlovchi, deformasion termik mustahkamlikka erishiladi.
Nikel, kobalt, titan, molibden, xrom kabi elementlar bilan legirlangan kam uglerodli (0,03%) po‘latlarni martensitga eskirtirilganda juda katta mustahkamlik (1600-2500 MPa) va yaxshi qovushoqlik (0,3-0,5 MJ/m²) ga erishish mumkin. Bunday poiatlar martensitga eskiradigan (ya’ni eskirtirishda martensit xosil bo'ladi) po'latlar deyilidi. Martensitga eskiradigan po’latlar asosan
Zanglatuvchi agressiv muhitda ishlay oladigan po'latlar va metall asosidagi qotishmalarga zangbardosh po'latlar xromli yoki xrom-nikelli bo'lishi mumkin. Xromli po'latlar ferrit, martensit yoki fermit- martensit strukturaga ega bo'lishi mumkin.
Xromli zanglamas po'latlarning struktura va xossalari xrom va uglerod miqdoriga bog‘liq bo'ladi. Oksidlovchi muhitda xrom passiv xolatga o'tadi, chunki material yuzasida xrom oksid xosil bo'ladi. Xromning miqdori 12-14% ga etganda turg'un xrom oksid pardasi uzliksiz xosil bo'ladi. Shuning uchun o'rtacha 13% xromga ega bo'lgan po'lat zanglatuvchi havo muhiti, dengiz suvi, xatto bir qator kislota va ishqorlar hamda tuz eritmalarida barqaror bo ladi
Po'latlar xrom va nikel (yoki marganes) bilan birga legirlanganda uning zangbardoshligi yana ortadi.
Xrom-nikelli po'latlarning kamchiligi ozgina kimyoviy tarkibi uzgarsa ham uning mexanik xossalarining keskin o'zgarishidadir. Bunday po‘latlarga termik ishlov berish 975°S temperatura gacha kizdinladi, so‘ngra minus 50-75 S temperaturada sovuqlayin ishlov beriladi, keyin eskirtiriladi, xosil bo‘lgan struktura austenit va bo'shatilgan martensitdan iborat bo'ladi. Xromli va xrom nikelli po‘latlarga qo‘shimcha ravishda alyuminiy va kremniy elementlari kuslnlsa, olovbardosh poMatlar turkumi (40X9S2, 10X13SYU, 12Xl8N9T)ni xosil qilish mumkin. Masalan, 40X9S2 po‘latlardan avtomobil va samolyot dvigatellarining klapanlari tayyorlanadi.
Gaz trubalaiining ishchi qismi, rcaktiv hamda ichdan yonuv dvigatellarining kamcralari, neft-ximiya sanoati uskunalari materiallari yuqori temperaturada berilgan vaqt davomida mustahkamligini yuqotmasdan ishlay olishi kerak. Bunday materiallarga yuqoii temperaturaga (>500°C) chidamli poMatlar va qotishmalar kiradi.
Asbobsozlik po latlari sinfiga uglerodli va legirlangan poMatlar kiradi. Ularning qattiqligi, chidamtiligi, ishkalanib emirilishga karshiligi katta bo'lishi kerak.
Asbobsozlik poMatlari issiqbardosh, ya’ni yuqori temperaturada uz xossalarini yuqotmasdan ishlay olishi kerak. Materialni qayta ishlash uchun sarf boMayotgan energiyaning anchagina qismi issiqlik energiyasi sifatida ajralib chikib, asbobning ishchi yuzasida yig‘iladi. Shuning uchun asbob materialining yuqori temperaturada fizik-mexanik xossalarini saqlay olishi ishlab chiqarish unumdorligini belgilaydi. Uzok vaqt ishlaydigan ulchov asboblarining oMchamlari barqaror, ya’ni uning materiali qattiq va eyilishga chidamli bo'lishi kerak. Kukun metallurgiyasi taraqqiyoti yangi asbobsozlik qotishmalarini yaratishga imkon beradi.
Uglerodli asbobsozlik poMatlari sifatli va yuqori sifatli boMadi. Yumshok materiallarga ishlov beriladigan asboblar sifatli hamda yuqori sifatli uglerodli asbobsozlik po'latlaridan tayyorlanadi. Tamgalardagi “LP1 xarfi uglerodli po lat ekanligini bildirsa, sonlar esa 0,1 aniqlikda uglerodning % miqdorini ko‘rsatadt.
Uglerodli asbobsozlik poMatlaridan yogochlarga ishlov beradigan parma, keskich, metchik, plashka (Ull, U12) kabi kesuvchi asboblar hamda uy ruzgor asboblari (tesha. bolta, arra va xokozolar)ni yasashda toydalaniladi.
Uglerodli asbobsozlik po-latlariga karbid xosil qiluvchi W, Mo, V, Co kabi elementlar kushilsa, ular kesish tezligini oshiradi.