8.8. Populyaciyanm turaqhligi
Individlerdm belgili saninm saqlamp tunliwi populyaciya
gomeostazi
dep
ataladi.
Populyaciyanm
gomeostazga
uqipliligmin tiykarmda populyaciya agzalari sanmm artiwi
yamasa kemeyiwine juwabi retinde har bir osobtm fiziologiyaliq
ayriqshaliqlarinm ozgerisleri, osimi, minez-qulqi jatadi.
Populiyaciyaliq
gomeostazdin
mexanizmleri
tiirdin
ekologiyaliq specifikasma, omn hareketshenligine, jirtqish ham
parazitlerdin tasir etiw darejesine h.b. ga baylanisli boladi. Ayirim
tiirlerde olar artiq osoblardin olimine ahp keliwshi qatal formada
korinedi, basqalannda jenil, maselen shartli refleks tiykarmda
onimd£irliqtm paseyiwi.
Tur ishindegi konkurenciyamn qatal formasma maselen,
osimliklerdegi «bir-birine qisim jasaw» qubilism kirgizsek boladi.
Bunda lilken qahnliqta osimliklerdin bir bolimi biraz kiishli
qonsilarmm fiziologiyaliq qisimi natiyjesinde sozsiz nabit boladi.
Osimlikler saninin azayiwi hatte eger egilgen tuqimlar genetikaliq
jaqtan bir qiyli bolgan jagdayda boladi. Bul jagdayda
razmerindegi ayirmashiliqlar, kogerip shiqqan osimliklerdin
payda boliw waqtmdagi ahmiyetke iye boliwi mumkin. Klever
menen otkerilgen tajiriybelerdin birinde 1 m2 uchastkada kogergen
osimliklerdin payda boliwinan 84 kiin otkennen keyin 1250
osimlikten 650 i qaladi, bul jerde ziyankeslerdin tasiri bolgan joq.
Osimliklerde populyaciya tigizligmin regulyaciyasi olardin
osiwinin qasiyetleri sebepli, adette tek maydan birligindegi
osoblar sanmm ozgeriw joli menen emes, al har birinin vegetativ
253
quwatliligimn ozgeriw joli menen de jiiredi. Qalin egisliklerde
osimlilker az sanli shaqalar menen kem japiraqli boladi.
Haywanlarda populyaciya tigizligi regulyaciyasmin qatal
formalan adette tek awqat, suw ham basqa da resurslardm qorlari
birden sheklengende payda boladi, al haywanlar bul dawirde
basqa territoriyalardan resurslar izlewge uqipli bolmaydi, ya birde
bul izleniwler effektiv emes. Maselen, ulken bolmagan dushshi
suwli suw aydmlarda baliqlardm basqa turi bolmasa, okun
popuiyaciyasi ozinin tirishiligin saqlaydi ham ereseklerinin
ozleriniii jaslann jewi esabinan tigizligin retlestire aladi. Malkler
bolsa iri okunlar jewge iykemlespegen mayda planktonlar
esabinan osedi. Kannibalizm arasmda uzaq dawam etken ashliq
dawirinde jirtqish sut emiziwshiler populyaciyasmda jiizege
keledi.
Aynqsha qizigiwshiliqti populyaciya ishinde konkurentlerdi
oltiriwge uqipli ayinm salistirmali siyrek tiirler tuwdiradi. Bunday
misallar nasekomalar arasmda ushirasadi.
Ozinin mayeklerin basqa nasekomalardin mayegine yamasa
lichinkalanna qoyiwshi parazit perde qanatlilar ushm xojeyindegi
awqat qon jiida sheklengen ham tek kobinese bir parazit osobinm
rawajlaniwina
miimkinshilik
beredi.
Bir
qatar
turlerdin
lichinkalan bir jasinda mayek quramli awqatlamwda kerek
bolmagan, biraq konkurentleri menen uslaw ushm beyimlesken
jaqlarga iye boladi. Lichinkalardm bir-birine topilisi adette olar
awqatlanip baslawdan aldin-aq boladi. Konkurentin oltirip
bolgannan keyin lichinka tiiyemoym ham otkir jaqlari jumsaq
ham diimpek korinisli jaqlar menen almasadi. Samkalan
ziyanlangan xojeyinlerdi taniw uqibma iye bolgan turler qaytadan
olarga
mayek
qoymaydi,
lichinkalar
bir-biri
menen
konkurenciyaga tiispeydi ham olar otkir jaqlardan aynlgan boladi.
Toparli parazitler (bir nasekomaga bir neshe mayek
qoyiwshi) mayekler sanm jemtik lilkenligine molsherlew uqibma
iye boladi. Solay bolsa da xojeyinnin jetispew jagdayinda
parazitler tarepinen uslanganlardin qayta ziyanlamwi mumkin,
bimnan awladtin aziq penen tamiyinleniwi tomenleydi. Bunday
jagdayda lichinka razmerlerinin kishireyiwi baqlanadi. Olardan
shiqqan imago tirishilik etiw miiddeti qisqargan eki-iish ese az
254
mayek saladi. Maselen, en mayda brakonid - naezdniklerine
mayeklerdin toliq redukciyasi juz beredi.
Parazit perde qanatlilir populyaciyasmm tigizligi jane jimslar
qatnasmin ozgeriwi arqali retlestiriliwi mumkin, bul keyingi
awladtm sanma tasir etedi.
Populyaciyada irkiwshi mexanizmler arasmda kopshilik
tiirlerde osoblardin bir-birine ximiyaliq tasiri ulken rol oynaydi.
Dafniya menen toltinlgan akvarium suwi sol tur wakillerinin
osiwin irkiwge uqipli ham bul uqiphhqi bir neshe kun dawammda
saqlaydi. Iyt baliqlar suwga belok tabiyatli birikpelerdi bolip
shigaradi, bul birikpeler basqa iyt baliqlardm osiwin toqtatadi.
Osob qansha iri bolsa, ol sonshelli maydalarma kushli tasir etedi.
Bir iri Rana pipiens iyt baligi 75 litrlik akvariumdagi basqa barliq
iyt baliqlardin osiwin irke aladi. Bir suw aydindagi jaqm miiddette
uwildmqtan shiqqan awladlar keyinirek eki razmerdegi toparga
bolinedi: 6siwin dawam etiwshi biraz iri iyt baliqlar ham qolaysiz
metabolit koncentraciyasi sebepli ozinin osiwin toqtatqan mayda
iyt baliqlar. Birinshi partiya suw aydindman ketkennen son onda
ingibitordin koncentraciyasi tomenleydi, sonday-aq ol jerde
qalgan mayda iyt baliqlardm razmeriniri osiwine mumkinshilik
tuwadi ham metamorfoz stadiyasma jetiwine jardem beredi.
Qorshagan ortaliqqa osiwdi irkiwshi onimlerdin bolip
shiganliwi kopshilik suw osimlikleri ham suw haywanlarinda,
asirese baliqlarda amqlangan.
Populyaciya sanm sheklewshi basqa mexanizmge tigizhq
artip ketken jagdayda haywan fiziologiyasi ham minez-
quliqlardagi ozgerisler kirip, bunin juwmagmda massaliq
migraciya etiw instinktinin payda boliwma ahp keledi. Natiyjede
populyaciyanm ulken boliminin territoriyamn
shegarasma
tarqahwi juz beredi. Bul asirese fazaliq-populyaciya tigizhgma
baylanisli
osoblardin
keskin
har-qiyli
jagdaylarma
tan
nasekomalarda
korinedi.
Uship
keliwshi
shistocerka-
shegirtkesinin olar jasaytugm Indiya, Pakistan,' Shigis Afrika ham
Araviyanm turaqli oshaqlarmda tomen sanda bolsa lichinkalari bir
faza-ashiq jasil, al eresekleri sur jasil yamasa qomr renge iye
boladi. Qolayli hawa-rayi bolip massaliq kobeygen jillari
shegirtke pada fazasma otedi. Lichinkalar qara daqli ashiq-san,
255
eresekleri (jimsiy jaqtan jetilmegen shistocerka) intensiv qizgish-
qizgilt kok, jimsiy er jetkenleri - Hmonli-sari renge iye boladi.
Osoblardin morfologiyasi da ozgeredi: ustingi qanatlari uzayadi,
iyin aldi formalari artqi ayaqlan. Bir fazadan basqasma otiw ush
awladti iyeleydi. Process oz tiirinin osoblarmin koriw qabillagishi
arqali kotermelenedi ham murtlarmm kontakti jardeminde
stimullanadi. Bul nasekomalar organizminde endokrin bezler
qatnasatugm gormonal qayta qunwlarga alip keliwshi bir putin
reakciyalar seriyasm shaqiradi (boldiradi).
Pada fazasi joqari qoziwshanhgi ham ogada gorqawhgi
menen ayriladi. Samkalardm onim beriwshiligi paseyedi, biraq
olar aziq zatlarga bay mayek qoyadi. Padali sarancha barhq
waqitta migraciyaliq aktivlilik jagdaymda boladi. Lichinkalar
kuliga-jiymdilan menen xarakterlenedi, al eresekleri gigant
padalan menen juzlegen ham minlagan km ge uship ketedi.
Maselen, XIX asirdin aqirmda Qizil teniz arqali uship kelgen
shistocerka padasinin massasi 44 min. torinadan az bolmaganligi
aniqlandi.
Ozinin waqitsha arealmin shegarasmda uship keliwshi
shegirtkeler kobeye almaydi ham bul oshaqlan kop keshikpey
sonip qaladi. Padalar nabit boladi, yaki aste aqmn siyreklesip
turaqli
oshaq
zonasma koshiwdi
baslaydi.
Siyreklengen
populyaciyalarda 2-3 araliq awladtan keyin jane birewlik fazaga
otiw juz beredi. Solay etip shegirtke padalarimn har tarepke
ushiwi jana turaqli populyaciyalardin duziliwin tamiyinleydi, al
praktikahq jaqtan tek kobeyiw
ushm qolayli
ormlarda
shegirtkelerdin juda kopligin joq qiliw mexanizmi bolip xizmet
etedi. Bunda nasekomalardiii ulken sani nabit boladi. Ozinin
jollarmda esap-sansiz apatshiliqlardi alip jiiriwshi padalanmn
ozleri sogan duwshar boladi.
Fazaliq qubilisi tek padaliq shegirtkelerde emes, al basqa da
omirtqasizlarda baqlangan. Shirmjalarda tigizliqtm artiwi jana
qanatli fazanin payda boliwm boldiradi ham jana awladtm payda
boliwi menen nasekomalardin basqa jaqqa ushiwi jiiz beredi.
Adette
shinnjalar qanatsiz samkalardm bir neshe awladm beredi,
biraq kop xaliqli jagdaymda qanatli samkalar har awladta
rawajlanadi.
256
Populyaciya tigizhgimn artiwi menen suw ortahgi quraminm
ximiyaliq ozgerisi bir qatar amebalarda xaraktershen qamshili
stadiyasma otiwdi boldiradi. Natiyjede osoblardm kenislikte tez
orm-omina jaygasiwi juz beredi.
Instinktler sistemasi retinde evolyuciya jolmda jetilisken
haywanlardin
territoriyahq
minez-qulqi
sol
maydanda
populyaciya sammn osimin uslap turiwdin effektiv mexanizmi
bolip tabiladi. Uchastkam belgilew (belgi saliw) ham qorgaw,
ogan «biygana»
osoblardi kirgizbew, maydandi racional
paydalamwga alip keledi. Bunnan populyaciyamn artiqsha bolimi
kobeymeydi
yamasa bant kenisliktin
shegarasman
sirtta
omalasiwga majbur boladi. Bul tabiyiy oliwshilik natiyjesinin
bosagan maydandi iyeleytugm tarbiyalangan awladtm arasindagi
tek ayirim bolimlerinede tiyisli.
Populyaciyamn osip
Dostları ilə paylaş: |